Mendebaleko euskara
Eremua
Bizkaia, Deba ibar gehiena eta Arabako Aramaio ibarra sartzen dira gaur egun euskalki honetan. Dena dela, mendebaleko ezaugarri batzuek eremu zabalagoa daukate: Urolaldera, Goierrira eta Nafarroako Burunda ibarrera ere heldu dira. Aspaldikoak dira ezaugarri horiek, ziurrenera antzina Araban sortutakoak edo, behintzat, handik zabaldutakoak. Beste ezaugarri batzuen eremua txikiagoa da: Bizkai barruan gauzatzen dira eta, jakina, Bizkaian bertan sortutakoak dira.
AZPIEUSKALKIAK ETA HIZKERAK
Mendebaleko euskara ez da homogeneoa: azpieuskalki bi eta zazpi hizkera nagusi ageri dira. Garbia da azpieuskalki bien arteko aldea, nahiz eta oharkabean egiten den batetik besterako bidea: Busturialdeko hizkerek, iparraldean, eta Otxandio-Oleta-Ubide aldekoek, hegoaldean, egiten dute bien arteko lotura. Azpieuskalki bi horiek sartaldea eta sortaldea izendatuko ditut.
Sartaldeko azpieuskalkian hizkera multzo nagusi bi nabari dira: ipar-sartaldekoa eta hego-sartaldekoa. Ipar-sartaldekoan hiru hizkera daude: Uribe Kostakoa, Mungialdekoa eta Txorierrikoa. Hego-sartaldekoan ez dago hainbesteko alderik: Arratia ibarra, Zeberio, Orozko, Arrankudiaga, Arakaldo eta Galdakao daude bertan. Bi hizkera multzo nagusi horien artean Nerbioi ibarrekoa dago. Bilbon, Etxebarrin, Zaratamon, Basaurin, Arrigorriagan, Arrankudiagako Zollo auzoan eta Ugaon hitz egin izan da. Oso ahulduta dago gaur egun.
Sortaldeko azpieuskalkian hizkera bi nabarmentzen dira: Debagoienekoa eta Deba ibarreko erdigunekoa. Lea-Artibaikoa eta Durangaldekoa oso antzekoak dira, itsasbazterreko hizkerak –Ondarroa eta Lekeitio– nortasun handikoak badira ere. Debagoienari dagokionez, Leintz ibarra (Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Gatzaga), Oñati eta Aramaio sartzen dira. Deba ibarreko erdigunean, berriz, Antzuola, Bergara, Elgeta, Soraluze, Ermua eta Eibar daude.
Deba ibarreko iparraldeko herrietan oso hizkera berezia egiten da. Alderdi horrek mendebaleko eta erdialdeko euskalkien arteko lotura egiten du. Elgoibar, Mendaro eta Mutriku daude bertan. Deba bera eta, jakina, Itziar erdialdeko euskalkian ageri dira.
EZAUGARRI NAGUSIAK
Morfologiaren alorrari dagozkio euskalki honetako bereizgarri gehienak. Lexikoan ere hitz multzo hazia da berezia. Ikus ditzagun arlo guztiak banan-banan:
Fonologia
Bokalen sailean gertakari bi nabarmentzen dira:
- 1. -a batekin amaitzen diren hitzei artikulua gehitzen zaienean, -a + a > -ea egin da. Horren adibide dira neskea 'neska', burrukea 'borroka' tankerako hitzak. Gero, hizkeren arabera, -ea horretatik -e (neské), -ia (neskia), -ie (neskie) edo -i (neskí) sortu dira.
- 2. Bizkai gehienean -e- dago eduki-ren adizkien orainaldiko erroan: dekot 'daukat', dekozu 'daukazu', deko 'dauka', dekogu 'daukagu', dekozue 'daukazue', dekie 'daukate'.
Kontsonanteen sailean hiru gertakari aipatuko ditut:
- 1. Lau txistukariak bitara ekarri dira: s eta z > s egin dira eta ts eta tz > tz. Hori dela eta, asi 'hasi/hazi', su 'su/zu', atzo 'atzo/atso', otz 'hotz/hots' esaten da.
- 2. Mendebaleko eremu zabalean j bokalerdiaren ondoren z > x eta tz > tx busti dira. Alde batetik, beraz, aizkora > axkora/askora, eleiza 'eliza' > elexa/elixa, goiz > gox, haize > axe, kereiza 'gerezia' > keixa, leizar 'lizar' > lexar… tankerako ahoskerak ditugu eta, bestetik, berriz, ereitzi 'iritzi' > eretxi, gaitz > gatx, haitz > atx… gisakoak.
Geroago, Bizkai gehienean i bokalak ere z busti eta x ahoskatzeko joera zabaldu da: bizi > bixi, izan/izen > ixen, gizon > gixon, dakizu > dakixu…
- 3. Erdal -(c)ión amaiera -(z)iño egin da: erlijiño, espropiaziño, globalizaziño, inseminaziño… Era berean, -n- garatu da *-io-ren adizkietan: diñot 'diot', diño 'dio', diñozu 'diozu'…
Izenaren morfologia
Izenaren morfologian gertakari hauek aipatu behar dira:
- 1. Artikulu hurbilak gorde dira, gaur egun euskalki honetan ere galbidean dauden arren: hor berton jausi da 'hor bertan erori da'.
- 2. Soziatiboan morfema berezia dago: -gaz singularrean eta -kaz pluralean. Beraz: alabeagaz 'alabarekin' / alabakaz 'alabekin'.
- 3. Hurbiltze adlatiboan morfema berezia dago, baina aldaera desberdinak erabiltzen dira azpieuskalki bakoitzean. Sartaldean -rantza esaten da eta -rutz sortaldean: eguerdirantza/eguerdirutz 'eguerdi aldera'.
- 4. -rik morfema erabili ohi da etxerik etxe, kalerik kale, mendirik mendi… gisako egituretan. Instrumentala ere ezaguna da (kaminoz kamino) eta horixe indartu da azkenaldian.
- 5. Erakusleek erro berbera daukate singularrean eta pluralean. Hizkera askotan azentuak bereizten ditu: sing. honék 'honek' / pl. hónek 'hauek', sing. horrétan 'horretan' / pl. hórretan 'horietan'. Beste hizkera batzuetan -i- dago pluralean: sing. honetan / pl. honeitan.
- 6. neu saileko izenordain indartuak erabiltzen dira: neu, heu, geu, zeu, zeuek.
- 7. 'edo + izenordain galdetzailea' egiturako izenordainen sail osoa dago Bizkaian: edonor, edonori, edonora, edonondik, edonogaz, edozelan, edozergatik…
- 8. 'Izenordain galdetzailea + edo + izenordain galdetzailea' egiturako izenordainen sail osoa dago Bizkaian: nonor, nonori, nonora, nonondik, nonogaz, zeozelan, zeozergatik…
- 9. Mendebal gehienean -i- dago NI-ri dagozkion izenordainetan: niri, nire, nigaz/nikin, nitzat/nitzako/nitako, nigana, nigandi(k)…
Aditzaren morfologia
- 1. NOR-NORI-NORK sailean eutsi da erroa: deustezu (> dostezu) 'didazu', deutsu (> dotsu) 'dizu'.
- 2. egin erroa erabat nagusitu da ahaleran, aginteran eta subjuntiboan: hartu leiket 'har dezaket', hartixu 'har ezazu', hartu daigun 'har dezagun'.
- 3. Arrotza da ari izan; egon eta ibili dira haren ordezkoak: alemana ikesten dago / alemana ikesten dabil 'alemana ikasten ari da'. Sortaldeko hizkera batzuetan jardun ere erabiltzen da: alemana ikasten dihardu.
- 4. edun-en erroan bilakaera berezia gertatu da: orainaldian -o- eta 3. pertsonetan -au- dago. Beraz: dot, dok/don, dau, dogu, dozu, dozue, daue (> dabe/daudie). Iraganaldian, berriz, -eu- dago adizki batzuetan: neuan (> neban) 'nuen', euan (> eban) 'zuen', euen (> eben/eudien) 'zuten', neuke 'nuke', leuke 'luke'…
- 5. NOR-NORI saileko adizkietan ere bilakaera berezia egon da: j-/y-/dx-/d- esaten da hizkeren arabera; ez z- orokorra. Dena dela, y- dago zabalduen: yat 'zait', yak/yan 'zaik/zain', yako 'zaio', yaku 'zaigu', yatzu 'zaizu', yatzue 'zaizue', yake 'zaie'.
- 6. NOR-NORI saileko adizkien iraganaldian ez dago zit-. Orainaldiko adizkiei iraganaldiko -(e)n gehitzen zaie: yatan 'zitzaidan', yakon 'zitzaion', yakun 'zitzaigun'…
- 7. Iraganaldiko 3. pertsonetan ø- da NOR argumentuaren morfema adizkirik gehienetan: eban 'zuen', euken 'zeukan/zeukaten', ekien 'zekien/zekiten', etorren 'zetorren', etozen 'zetozen'…
- 8. Aditzen plurala osatzeko -z morfema ia guztiz nagusitu da: dostez 'dizkit', jakoz 'zaizkio', doguz 'ditugu', dagoz 'daude', dekoz 'dauzka', leikez 'daitezke'…
- 9. Gaztelaniako -ado eta -idu partizipioak -au (> -a) eta -idu bilakatu dira: aluzinau/aluzina 'aluzinatu', entretenidu 'entretenitu'.
- 10. -gi atzizkia dago partizipioetan; ez -ki orokorra: ebagi, erabagi, eralgi, esegi/eskegi 'zintzilikatu', iregi, jagi… Beste alderdi batzuetan ere izan da -gi atzizki hori. Gaur egun, esate baterako, Sakanan dago bizirik.
- 11. Aditz izenak egiteko aukera zabala dago. Alde batetik -ten morfema beste alderdi batzuetan baino biziago dago. Horixe erabiltzen da -a, -e, -o, -gi, -ki eta -{l, n, r}i amaiera daukaten aditzekin: botaten 'botatzen', beteten 'betetzen', joten 'jotzen', jagiten 'jaikitzen', eukiten 'edukitzen', ibilten 'ibiltzen', iminten/ipinten 'ipintzen', ekarten 'ekartzen'. Baita hilten 'hiltzen' ere.
Beste aukera batzuk, berriz, mendebalean sortutakoak dira. Horien artean -etan da ezagunena. Gehienbat -au amaiera daukaten aditzekin erabiltzen da; maileguekin beraz: kantetan 'kantatzen', pentsetan 'pentsatzen'.
Bizkai gehienean oso indartsu dago -tuten. Honako hau -tu, -atu, -itu eta -idu amaierako aditzekin erabiltzen da: apurtuten 'apurtzen', konturatuten 'konturatzen', garbituten 'garbitzen', entendiduten 'entenditzen'. - 12. Aditz izena mugimenduzko aditzen osagarri izan eta helburua adierazten duenean, inesiboan erabili ohi da mendebal gehienean: ogie erosten urten dau 'ogia erostera irten du'.
- 13. NOR-NORK erara jokatzen dira urten eta igon; urten dot 'atera naiz', igon dogu 'igo gara'.
Hitz eratorriak
Atzizki berezi bat dago: ginen. Ekintza adierazten du. Mallabiakoak dira adibideak: bidegiñen ‘bidea egiten’; eskopetagiñen ‘eskopetak egiten’; etxegiñen ‘etxea egiten’; kakagiñen/ txixegiñen ‘kaka/pixa egiten’; ogigiñen ‘ogia egiten’.
Aldaera berezi bi ere badaude mendebaleko atzizkien artean:
- 1. -lan da adberbioetako atzizkia mendebal gehienean: honan 'honela', holan 'horrela', halan 'hala', zelan 'nola', edozelan 'edonola', zeozelan 'nola edo hala'…
- 2. -txu atzizki txikigarria zabaldu da Bizkai gehienean: apurtxu bet 'apurtxo bat', zeozertxu 'zeozertxo'.
Sintaxia
- 1. 'bai/ez' erako galdera perpausen amaieran ala agertzen da, bigarren osagaia isilduta:
ez zatoz, ala? - 2. Antzina orokorra zen kontzesio perpausetako arren bizirik dago mendebalean:
eguraldi txarra egin arren, joan egingo gara - 3. Kausa eta helburu perpausetako -t(z)earren berria sortu da:
lagunek ikustearren urten dot kalera 'lagunak ikusteagatik irten dut kalera' - 4. Perpaus osagarri jakin batzuetan -(e)na morfema erabiltzen da. Perpaus osagarrian esaten dena guztiz ziurra denean eta galdegaia ez denean erabiltzen da:
danok dakigu zeu izan zaiena 'denok dakigu zeu izan zarena' - 5. Denborazko perpausetan oso zabalduta dago -(k)eran Bizkai gehienean:
autopistie ordaindukeran izorrau yat txartela 'autopista ordaintzerakoan izorratu zait txartela' - 6. Erakusleak izenaren aurrean jartzeko joera dago mendebal gehienean:
honek txakurronek eztau ezetarako be balio 'txakur honek ez du ezertarako ere balio'
goazen horra tabernara 'goazen taberna horretara' - 7. bi zenbatzailea izen sintagmaren ondoren jarri ohi da:
urte bi egon da Londresen
Garatu gabeko arauak
Sistematikoak ez diren gertakariak eta dagoeneko ihartuta daudenak aipatuko ditut sail honetan.
- 1. Hitz jakin batzuen hasieran u- dago mendebalean eta i- gainerako euskalkietan: ule 'ile', untza 'iltze', huri 'hiri', urten 'irten', urun 'irin'…
…
…
- 2. Dardarkari azkarraren aurrean e > a egin da hitz jakin batzuetan: berdin > bardin, berri > barri, txerri > txarri……
- 3. Hitz amaieran -ain > -an egin da zenbait hitzetan: errain > erran/erren, ezpain > ezpan, gain > gan, labain > laban, zain > zan.…
…
- 4. -to atzizkia dago adberbio gutxi batzuetan: ederto, polito, txarto 'gaizki'. Baita ondo eta hobeto adberbioetan ere, baina horien eremua zabalagoa da.
Lexikoa
Hitz berezi asko dago mendebalean. Nabarmentzekoak dira, batez ere, asteko egunen izenak: ilen 'astelehen' –gaur egun oso eremu txikian erabiltzen da–, martitzen 'astearte', eguazten 'asteazken', eguen 'ostegun', bariku 'ostiral', zapatu 'larunbat' eta domeka 'igande'.
Hona hemen mendebaleko beste hitz esanguratsu zenbait: amaitu 'bukatu', aratuste 'inauteri', ardi 'arkakuso', arerio 'etsai', artaziak 'guraizeak', astiro 'poliki', atzamar 'hatz', behar 'lan', berakatz 'baratxuri', ei 'omen', eragin/arazo 'arazi', gabon zahar 'urtezahar', gatx 'zail', gatzatu 'mami', isiotu 'piztu', jaramon 'kasu', jausi 'erori', lapiko 'eltze', lar/larregi 'gehiegi', neba 'andrazkoaren anaia', odoloste 'odolki', txarto 'gaizki', ugaraxo 'igel', ugazaba 'jabe', zelan 'nola'…
Hitz askoren jatorria erdaran dago. Euskalki honetan oso aspaldi luzetik erabili dira hauek: abade 'apaiz', amatau 'itzali', armozu 'gosari', berba 'hitz', gura 'nahi', olgau 'jolas egin', ortu 'baratze', oste 'atze/ondoren'…
Antzina orokorrak edo, behintzat, zabalduago zeuden hitzak ere gorde dira mendebalean: argal 'mehe', bekoki 'kopeta', ha 'hura', ipini 'jarri', jaurti 'bota', orri 'hosto'…
Aldaerak
Aldaeren artean ere asko dira mendebaleko bereizgarri. Hona hemen ezagunenak: ahizta 'ahizpa', ardao 'ardo', baltz 'beltz', barik 'gabe', bere (> be) 'ere', emon 'eman', ete 'ote', gaztai 'gazta', gitxi 'gutxi', guzur 'gezur', hazur 'hezur', itxi 'utzi', keixa 'gerezia', kipula 'tipula', mailuki 'marrubi', narru 'larru', txixa 'pixa'…
Erdialdeko euskara
Eremua
Gipuzkoa gehiena hartzen du. Deba ibarreko eremu zabala mendebaleko euskalkiarena da, baina ibar horren iparraldea (Elgoibar, Mendaro eta Mutriku) erdialdeko euskalkitik gertu dago. Alderdi horrek mendebaleko eta erdialdeko euskalkien arteko lotura egiten du. Deba bera erdialdeko euskalkian agertzen da gaur egun. Ipar-ekialdeko herriak ere (Errenteria, Lezo, Oiartzun, Hondarribia eta Irun) euskalki horren eremuaren ertzean egon dira, baina azkenaldian bertara gerturatu dira. Nafarroako mendebalean ere sumatzen da euskara giputzaren eragina: Araitz-Betelun gehienbat, baina baita Larraunen, Basaburuan eta Imotzen ere. XVIII. mendeaz gero, handituz joan da euskara giputzaren ospea eta indarra eta, euskara batua euskalki horretan oinarritu denetik, askozaz nabarmenagoa da haren eragina.
AZPIEUSKALKIAK ETA HIZKERAK
Bi azpieuskalki eta zazpi hizkera egin daitezke euskalki honen barruan. Sartaldekoa eta sortaldekoa dira azpieuskalkiak. Hizkera bi daude sartaldean: Urolaldekoa eta Goierrikoa. Beste bi sortaldekoan: Beterrikoa eta Tolosaldekoa. Gainerako hirurak ‘tarteko hizkerak’ dira: a) Debabarrenekoa (Elgoibar, Mendaro, Mutriku); b) ipar-sortaldekoa (Errenteria, Lezo, Oiartzun, Irun, Hondarribia, Arano); c) hego-sortaldekoa (Araitz, Larraun, Basaburua, Imotz).
EZAUGARRIAK
Arauak
- 1. Euskal hitzen hasieran [x] ahoskera egotea har dezakegu euskalki honetako ezaugarritzat: jakin, jan, jo, josi… Dena dela, zabalagoa da ahoskera horren eremua: Deba ibarrean, Bizkaiko ekialdean eta Nafarroako Sakana eskualdean ere badago.
- 2. Euskara giputzean gehienbat, -e- nagusitu da edun aditzaren orainaldian: det, dek/den, degu, dezu, dezue.
- 3. izan-en orainaldi pluraleko adizkietan -e- erroa erabiltzen da: gera, zera, zerate. Hori ere euskara giputzean gertatzen da gehienbat.
- 4. NOR-NORK saileko aditz laguntzailean -au- > -a- egiteko joera dago eremu honetako hizkera askotan: nauk/naun > nak/nan, nauzu > nazu, nauzue > nazue.
- 5. NOR izenordaina baztertu eta ZEIN erabiltzen da haren ordez: Zein etorri da? 'Nor etorri da?'.
- 6. Euskara giputzaren berrikuntza dira joan aditzeko nijoa 'noa', dijoa 'doa', dijoaz 'doaz', nijoan 'nindoan'… tankerako adizkiak.
- 7. Gipuzkoako alderdi zabalean -tx- osagaia sartzen da hitanoko adizkietan: nago → natxiok/natxion, nator → natxetorrek/natxetorren, nion → nitxuan/nitxionan…
- 8. Gipuzkoako alderdi bateko berrikuntza da, era berean, edun-en hitanoan -zki- pluralgilea erabiltzea, -it- orokorraren lekuan: ditut → dizkiat/dizkinat 'ditiat/ditinat'.
- 9. Ahalera osatzeko 'aditz nominalizatua + eduki/egon' egitura baliatzeko joera indartsua dago Gipuzkoako alderdi zabalean: ekar dezaket → badakat ekartzia / badago ekartzia. Araitz-Betelun ere ezaguna da.
- 10. 'bai/ez' erako galderetan al partikula erabiltzeko joera handia dago: etorriko al haiz?
Garatu gabeko arauak
Erabatekotasunik gabe, hitz jakin batzuetan gauzatzen dira ondorengo gertakariak.
- 1. Beste inon baino biziagoa da dardarkari azkarraren aurrean e > a egiteko joera: baserri > basarri, eder > edar, eguberri > eguarri, eguerdi > eguardi, izerdi > izardi, izter > iztar, musker > muskar, piper > pipar, puzker > puzkar…
- 2. Euskara giputzean -(r)aka atzizkia erabiltzen da maiz norabidea adierazteko: honeaka, horreaka eta hareaka, goraka eta beheraka, aurreaka eta atzeaka, ezkerreaka eta eskubiaka, barruaka eta kanpoaka, etxeaka, kaleaka… Indarra hartu du gazte jendearen artean.
Lexikoa
Hona hemen erdialdeko hitzik esanguratsuenak: aitona eta amona, apreta 'espartin', aurrena 'lehenbiziko', babarrun 'indaba', beta 'asti', egutera 'eguzki begi', eskumin 'goraintzi', esnatu 'iratzarri', hots egin 'deitu', iritsi 'heldu', isats 'buztan', iskanbila 'zalaparta', jator 'zintzo', jela 'izotz', jipoi 'astindu', kilker, korrika 'lasterka', labezomorro, legamia 'orantz', mami 'gatzatu', mikatz 'mingots', mizto 'ezten', neskame 'zerbitzari', peto 'benetako', simaur 'ongarri', triku 'sagarroi', txukun 'apain', ukuilu 'korta', zilbor/txilbor… Bereziak izan dira hilabeteen izen zenbait: ilbeltz 'urtarril', garagarril 'ekain', agor 'irail'.
Aldaerak
Aldaeren artean hauexek dira ezagunenak: apaiz (ez apez), bezela 'bezala', bixki 'biki', ebi 'euri', elbi 'euli', eskubi 'eskuin', gutxi (ez guti), iltze (ez itze), irentsi (ez iretsi), labana (ez nabala), osin 'asun', pake 'bake', parra 'barre', sapai 'sabai', txilar (ez ilar, kiñar...), tximu 'tximino'…
Euskara nafarra
Eremua
Iruñea izan zen antzina Euskal Herriko hiri nagusia eta, dirudienez, handik zabaldu ziren hainbat berrikuntza inguruetara. Horietako asko Euskal Herri osora edo gehienera hedatu ziren. Beste batzuk, berriz, Nafarroara mugatu ziren eta horiek erakutsiko ditut hemen.
Esan dezadan, Nafarroako iparraldeko herriek, Iruñetik urrun egon direnez, Ipar Euskal Herriko hiriguneekin eduki dutela hartu-emana. Hori dela eta, Nafarroan egindako berrikuntza zenbait ez dira alderdi haietara hedatu eta, aldiz, Ipar Euskal Herrian egindakoak heldu dira. Gehienbat Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Luzaide eta Baztan izan dira Nafarroatik bereiz samar ibili diren eskualdeak.
Nafarroako mendebaleko eskualdeek ere urrun eduki dute Iruñea eta gertu Gipuzkoako hiriguneak. Gainera, XVIII. mendeaz gero gehienbat, handia izan da euskara giputzaren indarra eta, aldiz, Iruñeak, aspaldi erdaldunduta zegoenez, ez zeukan eskualde horiek bereganatzeko gaitasunik. Hori dela eta, Araitz-Betelu, Larraun, Basaburua eta Imotz ibarretan euskara giputzaren eragina nabari da. Baita Bortzirietan, Malerrekan eta Sakanako mendebalean ere.
AZPIEUSKALKIAK ETA HIZKERAK
Lau azpieuskalki eta hiru hizkera nagusi ageri dira euskara nafarrean. Hauexek dira azpieuskalkiak: a) ipar-sartaldekoa, Bortzirietan, Bertizaranan, Malerrekan eta ibar horien ondoko beste herri batzuetan (Beintza-Labaien, Saldias eta Goizueta) egiten da; b) hego-sartaldekoa, Sakanako erdigunean egiten da, Etxarri Aranatz eta Arruazu artean; c) erdigunekoa, Ultzama, Atetz, Odieta, Lantz eta Anue ibarretan eta Imozko Muskitz herrian egiten da; d) sortaldekoa, Esteribar eta Erroibar ibarretan egiten da.
Hauexek dira hiru hizkera bereziak: a) Burundakoa, mendebaleko, erdialdeko eta euskara nafarraren arteko lotura egiten du; b) Baztan-Urdazubi-Zugarramurdi eskualdekoa, euskara nafarraren eta nafar-lapurtarraren arteko lotura egiten du; c) Aezkoa ibarrekoa, euskara nafarraren eta nafar-lapurtarraren arteko lotura egiten du.
EZAUGARRIAK
Arauak
- 1. Azentu indartsua dago euskalkiaren eremu gehienean. Erdiguneko eta sortaldeko azpieuskalkietan azkenaurreko silaban egon ohi da: launbéta 'larunbata', launeindéko 'lagunarendako', esate baterako, Baztanen. Ipar-sartaldeko azpieuskalkian ere indartsua da, baina han, hitzaren hasieratik kontatuta, bigarren silaban egon ohi da: larúnta 'larunbata'. Hego-sartaldeko azpieuskalkiko azentua ez da hain indartsua.
- 2. Azenturik gabeko silabak galtzeko joera dago; aferesi eta sinkopa adibideak ohikoak dira. Alde batetik, ekarri > kárri, ikusi > kúsi gisako aldaerak sortzen dira eta, bestetik, aberats > ábrats, atera > átra, batere > bátre gisakoak. Oraingo honetan ere hego-sartaldeko azpieuskalkia dago eremutik kanpora.
- 3. Erdaratik hartutako hitzetan -on eta -ion amaierak bere horretan uzten dira: balkona 'balkoia', limona 'limoia', abiona 'abioia [hegazkina]', kamiona 'kamioia'…
- 4. Instrumental kasuan -s ahoskatzen da: burus, eskus, oines… Ipar-sartaldeko azpieuskalkia, Baztan-Zugarramurdi-Urdazubi eskualdea eta Burunda daude eremutik kanpora.
- 5. Joan-en adizki bereziak: noaie ‘noa’; goaie ‘hoa’; doaie ‘doa’…
- 6. Adizkien singularreko 2. pertsonan y- eransteko joera egon da Nafarroa gehienean: yaiz 'haiz', yabil 'habil'…
- 7.NOR-NORI-NORK saileko adizkietan -it- da pluralgilea euskalkiaren eremu zabalean: ditit (> ttit) 'dizkit', ditio (> ttio) 'dizkio', nittion 'nizkion'…
- 8. NOR-NORI saileko adizkien iraganaldian -ki- erroa dago euskalkiaren eremu gehienean: zakidan 'zitzaidan', zakion 'zitzaion'. Ipar-sartaldeko azpieuskalkia eta Baztan-Zugarramurdi-Urdazubi eskualdea daude eremutik kanpora. Sakanako erdigunean, iraganaldian ez ezik, orainaldian ere erro horixe dago: dakit 'zait', dakik/dakin 'zaik/zain', dakiyo 'zaio'…
Garatu gabeko arauak
Erabatekoak ez diren arauen artean bat nabarmenduko dut: ua- aurrean g- izatea. Lau adibide dira: gua/guaye '(hi) hoa', guai 'orain', guartu 'ohartu', guatze 'ohe'.
Lexikoa
Hona hemen euskara nafarrean erabili ohi diren zenbait hitz berezi: arroitu/asots 'zarata', at(r)ija 'usin', banabar 'babarrun', barride 'auzune', beratz 'bigun', dermio 'eremu', goatze 'ohe', jainkoaren gerriko / jainkoaren paxa 'ostadar', listu 'tu', orantz 'legamia, altxagarri', ostots/ortots 'trumoi', ugalde 'ibai'…
Hilabeteen izen batzuk ere bereziak izan dira: izotzil 'urtarril', garagarzaro 'ekain', garil 'uztail', urri 'irail' adierarekin, lastail 'urri'.
Aldaerak
Hauexek dira euskara nafarraren bereizgarri nagusi: atzendu 'ahaztu', aunitz/aunditz 'anitz', bulkatu 'bultzatu'. Eremu murritzagoa daukate beste hauek: altzin 'aitzin', altzur/ailtzur 'aitzur', eke 'ke', ekendu 'kendu', erte 'arte', ertsi 'itxi', esene 'esne', esenatu 'esnatu [itzarri]', negel/legen 'igel'…
Euskara nafar-lapurtarra
Eremua
Lapurdi, Nafarroa Beherea, Nafarroako Luzaide ibarra eta Zuberoako ipar-mendebaleko zenbait herri (Domintxaine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Pagola) sartzen dira euskalki honetan.
AZPIEUSKALKIAK ETA HIZKERAK
Azpieuskalki nagusi bi nabari dira: a) sartaldekoa, Lapurdiko mendebalean egiten da, eta b) sortaldekoa, Lapurdiko ekialdean eta Nafarroa Beherean egiten da. Tarteko eremu bat dago bien artean: Lapurdiko erdigunea, Uztaritze aldeko hizkerak daude bertan. Hizkera berezi bat ere bada: Amikuzekoa, eskualde horretan, Bardoze herri lapurtarrean eta Zuberoako ipar-mendebalean egiten da. Euskara nafar-lapurtarraren eta zuberotarraren arteko lotura egiten du.
EZAUGARRIAK
Arauak
- 1. Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak eragindako bustidura; il, in eta it bere horretan esaten dira gehienetan, busti gabe: edozoini 'edozeini', gainetik, etxezaina, etxeraino… Gainera, erdaratik hartutako maileguetan ere palatalizazioa saihesteko joera egon da: bainu, botoila 'botila'. Dena dela, azken bilakaera hau ez da gaur egun emankorra.
Bazter bietako hizkerek hausten dute euskalkiaren batasuna: Zuberoatik gertuko hizkeretan bada bustidurarako joera ahul bat eta askozaz indartsuagoa da Lapurdiko itsasbazterrean. - 2. Hitz hasieran x- esaten da: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa', xirula, xoko, xori… Salbuespenen batzuk gorabehera (txar), ez da ohikoa tx- hitz hasieran.
- 3. nehor 'inor' egiturako izenordainak erabiltzen dira: nehork 'inork', nehori 'inori', nehun 'inon', nehundik 'inondik'… Antzina Nafarroako alderdi batzuetan ere baziren horrelakoak, baina jatorriz Ipar Euskal Herrikoak direla ematen du; ziurrenera Lapurdin sortutakoak.
- 4. -ño da eremu gehienean erabiltzen den atzizki txikigarri ohikoena: baño 'bakarra', haurño 'haurtxo', poxiño 'apurtxo'…
- 5. Erdarako -on amaiera -oin egiteko joera egon da euskalkiaren eremu gehienean: arrazoina 'arrazoia', botoina 'botoia', kantoina 'kantoia', sasoina 'sasoia'… Gaur egun frantsesetik sartzen ari diren mailegu berrietan -ona egiteko joera dago: balona, marrona…
- 6. -aia amaiera daukagu mailegu zaharretan: bisaia 'aurpegia', lengoaia 'hizkuntza', kuraia 'kemena', salbaia 'basatia', usaia 'ohitura'… Arau hau ez da gaur egun emankorra; -adxa egiten da mailegu berrietan: depanadxa 'konponketa', rezikladxa 'berregokitzea'…
Lexikoa
Hauexek dira euskalki honetako hitzik esanguratsuenak: altxagarri 'legamia, orantz', auzapez 'alkate', azantz/harrabots 'hots, zarata', babazuza 'kazkabar', biziki 'oso', buruil 'irail', elkor 'gor' adierarekin, fitsik 'ezer', gako 'giltza' adierarekin, guri 'bigun' adierarekin, kalapita 'iskanbila', ortzantz 'trumoi, ostots', otto 'osaba', pairatu 'eraman, jasan', parada 'aukera, beta', pittika 'antxume', sehi 'zerbitzari', urririk 'doan', urtzintz 'usin', xingar 'urdaiazpiko'…
Aldaerak
Sail honetan hauexek nabarmentzen dira: ahantzi 'ahaztu', arno 'ardo', biper 'piper', botoila 'botila', buraso 'guraso', elgar 'elkar', ereman 'eraman', eskuara 'euskara', fruitu 'fruta', giristino 'kristau', hogoi 'hogei', irrisku 'arrisku', jakintsun 'jakintsu', kondatu 'kontatu', saindu 'santu'…
Euskara zuberotarra
Eremua
Zuberoa gehienean egiten da; ipar-mendebaleko herri batzuetan izan ezik: Domintxaine-Berroeta, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi, Etxarri eta Pagola. Nafarroa Behereko Donapaleu herria dute aldamenean eta hizkuntzan ere agerian dago haren gertutasuna. Aldiz, euskara zuberotarra egiten da Bearnoko Eskiula herrian.
EZAUGARRI NAGUSIAK
Gainerako euskaldunengandik bereiz samar ibili dira zuberotarrak eta hizkuntzan ere ezagun dira horren ondorioak: eten nabarmena dago Nafarroa Beherea eta Zuberoa bitartean. Aspaldiko garaietan gehienbat, zuberotarrek lotura estua eduki dute Bearnorekin, eta gaskoia da, hain zuzen, euskara zuberotarraren bereizgarri askoren jatorria.
Dena dela, Zuberoaren bakardadea ez da izan erabatekoa. Arestian aipatu da ipar-mendebaleko herriak Donapaleurekin lotuta egon direla. Hegoaldeko herriek, berriz, Erronkariko ibar nafarra eduki dute ondoan. Erronkariarrak izan dira, gehienbat, zuberotarren euskaratik elikatu direnak. Hori dela eta, beraz, euskara zuberotarraren ezaugarri asko Nafarroa Beherean eta Erronkarin ere aurkituko ditugu.
Euskara zuberotarraren batasuna da nabarmendu beharreko beste gertakari bat. Iragan garaietan, hegoaldeko alderdi menditsuko hizkera, Basabürü eskualdekoa, desberdina zela esan izan da. Arnaut Oihenart izan zen horretaz ohartzen lehena, 1657an plazaratutako poesia eta atsotitz bilduman. Azkenaldian, ordea, berdintzera egin du Zuberoako euskarak eta, aldakuntza txiki batzuk gorabehera, ez da azpieuskalki eta hizkera berezirik ageri.
Euskara zuberotarraren berezitasunik gehienak fonologian eta lexikoan agertzen dira eta, gorago esan dudanez, horietako zenbait gaskoitik mailegatu ditu.
Fonologia
Bokalak, kontsonanteak eta azentua bereiziko ditut sail honetan.
Bokalak
- 1. u bokala ü egiten da: ezagun > ezágün. Aldakuntza hori erabatekoa da, baina badira salbuespenak: r, rd, rth eta, inoiz, s kontsonanteen aurrean u bere horretan gordetzen da. Halaxe gertatzen da ondorengo hitzotan: gúe 'gure', úrdin 'urdin', úrthe 'urte', ikhúsi 'ikusi'.
- 2. Oso indartsua da o > u egiteko joera. Ipar Euskal Herri osoan gertatzen da hori, baina gehienbat kontsonante sudurkarien aurrean: honetan > hunetan/huntan. Zuberoan beste ingurune batzuetan ere gauzatzen da: nola > núla, zoin 'zein' > zuñ, laborari 'nekazari' > labuái.
- 3. Erabat gauzatzen da i - u > u - u > ü - ü asimilazioa: inguru > üngürü > üngü, zintzur > züntzür. Alderantzizko asimilazioa ere gertatzen da batzuetan: u - i > u - u > ü - ü. Hona hemen adibide bi: burdina > bürdüña, hurritz > ürrütx.
- 4. -au- diptongoa -ai- izatera aldatzen da: gauza > gáiza. Hor ere badira salbuespenak: r, s eta ts aurrean -au- bere horretan gordetzen da. Hona hemen horren lekukotasuna: lau (< laur), gaur, ausártü, háutse 'hautsi'. Era berean, -au- daukagu j- ren ondoren: jaun.
- 5. Oraintsu arte iraun dute bokal sudurkariek bizirik, hãndi 'handi' gisako ahoskerek. Galduta daude gazte jendearen jardunean.
Kontsonanteak
- 1. Ohiko sei txistukariez gainera (s, x, z, ts, tx, tz), beste bi ere badira Zuberoan: frikari ahostunak. Bokal artean eta kontsonante ozenen aurrean ahoskatzen dira; deségin, gazná bezalako hitzetan.
- 2. Berezia da j-ren ahoskera: dxákin 'jakin', garádxe 'garaje' gisara esaten da.
- 3. Euskalki guztietan galtzen da noizean behin bokal arteko /r/ (etxera > etxea), baina Zuberoan ia erabatekoa da galtzea: erori > eói, haragi > ági. Mailegu berri samarrak dira salbuespena; turísta gisakoak. Bestalde, dardarkari azkarrak dardarkari bakun egiten dira bokal artean: erran 'esan' > éran.
- 4. Hasperena beste inon baino hobeto gorde da Zuberoan. Gainera, herskari hasperendunak eta lh, nh, ñh eta rh kontsonante multzoak ere badira: aiphátü 'aipatu', béthi 'beti', ékhi 'eki [eguzki]', bélhar 'belar', sénhar 'senar', eñhéik 'nekaturik', ürhéntü 'urrentu [amaitu]'.
- 5. Asko dira Zuberoan n eta l ondoren t eta k dituzten hitzak: álte 'alde', igánte 'igande'.
- 6. Erdaraz -on eta -ion amaiera daukaten hitzek -ú sudurkaria eta azentuduna eman dute: arrazú 'arrazoi', kamiú 'kamioi'. Gaur egun, dena dela, galduta dago sudurkaritasuna.
Azentua
Oso azentu indartsua dago euskara zuberotarrean eta, gehienbat, azkenaurreko silaban ezartzen da: lagünáen 'lagunaren'. Azken silaban ere agertzen da hainbat hitzetan. Maileguak dira horietako asko edo, bestela, kontrakzioren bat gertatu izanaren emaitza. Maileguak dira, esate baterako, bedezí 'mediku', godalét 'edalontzi' edo errejént 'maisu'.
Kontrakzioen adibiderik ezagunena -a amaiera duten hitzei a artikulua gehitzean gertatzen da; -a + a > -áa > -á izaten da emaitza. Hori dela eta, alhabá esaten da. Azentuak, beraz, mugatu singularra (alhabá) eta mugagabea (alhába) bereizten ditu.
Azentuaren bidez bereizten dira singularra eta plurala ere; azken silaban dago pluralean: sing. lagü'nak / pl. lagünék, sing. lagünái / pl. lagünér, sing. lagünáen / pl. lagünén.
Bokal arteko /r/ galtzea arauzkoa dela esan da eta horrelako hitz askotan azentua azken silaban geratzen da: ogirik > ogíik > ogík.
Izenaren morfologia
- 1. Artikulua gainerako euskalkietan baino gutxiago erabiltzen da. Batez ere hiru kasutan gertatzen da artikulu eza:
- a. Atributua denean: gue aitá záhar da 'gure aita zahar da'.
- b. Multzo balioa daukanean: ógi badít 'ogi badut'.
- c. Galderetan: ógi badéa? 'ogi bada?'
- 2.
Izen bereziak eta arruntak bereizten dira ablatiboan eta adlatiboan. Ablatiboan izen bereziek -rik hartzen dute eta izen arruntek -tik. Beraz, Máuleik jin da 'Maulerik etorri da' eta mendítik jin da 'menditik etorri da'.
Adlatiboan, berriz, izen bereziek -ra(t) hartzen dute eta izen arruntek -ála edo -alát: Máulea jun da 'Maulera joan da' eta bortilát jun da 'bortualat [mendira] joan da'.
Nabarmentzekoa da, gainera, izen arruntetan artikulua erabiltzen dela, nahiz eta agerian ez egon. Bokal asimilazioak tarteko, bortüalát > bortialát > bortilát gisako bilakaerak gertatzen dira.
Aditzaren morfologia
- 1. Bilakaera berezia egin da NOR-NORI-NORK saileko adizkietan. Beharbada hauxe izan da bidea: *eradun > *erau > *erai > erei > ei. Gauza da honelako adizkiak erabiltzen direla: deit 'dit', deiót 'diot', déikü 'digu'…
- 2. NOR-NORI-NORK eta NOR-NORI sailetako adizkietan -(t)z- da pluralgilea; ez erdiguneko -zki-. Beraz, deitzót 'dizkiot' eta záitzo 'zaizkio' gisako adizkiak erabiltzen dira.
- 3. NOR-NORI saileko adizkien iraganaldia orainaldikoei -(e)n gehituta osatzen da; arrotza da erdiguneko zit-. Hori dela eta, zéitan 'zitzaidan', zeión 'zitzaion' gisakoak erabiltzen dira.
- 4. Partizipioa + -rik' egitura zaharra gorde da; arrotzak dira -ta eta -a. Beraz, konektatüik nük 'konektaturik nauk' gisakoak aditzen dira.
- 5. Euskal Herri gehieneko ari izan-ekin batera, erauntsi (> iáuntsi) erabiltzen da: labuantzán iáuntsi dit eretrétala artíno 'nekazaritzan aritu naiz jubilazioa arte'.
Lexikoa
Hitz berezi asko dauzka euskara zuberotarrak. Horietako batzuk aspaldi hartutako maileguak dira: baranthalla 'otsail', boronte 'kopeta', godalet 'edalontzi', kota 'gona', uñhu 'tipula'… Beste batzuk, berriz, antzina eremu zabalekoak ziren eta gaur egun Zuberoan gorde dira: ediren 'aurkitu', oski 'oinetako', zi 'ezkur'…
Beste hauek Zuberoan bertan sortutakoak dirudite: amiñi 'apur', arramaiatz 'ekain', bedatse 'udaberri', belhagile 'sorgin', düründa/ühülgu 'ostots, trumoi', haboro 'gehiago', heltübada 'beharbada', pikarrai 'biluzik', ürhentü 'bukatu'...
Aldaerak
Aldaera bereziak ere ugari dira. Hauexek ezagunenak: ardu 'ardo', bohor 'behor', ejer 'eder', ertzo 'ero', -gerren '-garren', khirixti 'kristau', lein (> leñ) 'leun', mithil 'mutil', -tarzün '-tasun', ükhen 'ukan [eduki]', zelü 'zeru'…
Mendebaleko azpieuskalkiak
Hauexek dira mendebaleko azpieuskalkietako ezaugarri nagusiak:
Fonologia
- 1. Mendebaleko euskalki gehienean i eta u bokalen ondoren a > e egiten da: dirue ‘dirua’; iturrie ‘iturria’. Baina sartaldean indartsuagoa da sortaldean baino. Gainera, Deba ibar gehienean ez da gertatzen asimilazioa. Getxoko adibide batzuk aurkeztuko ditugu; horietako gehienak arrotzak dira sortaldeko azpieuskalkian: bátzuten ‘batzuetan’; níes ‘nigaz, nirekin’; nórtzuntzeko ‘nortzuentzako’; belosidede ‘belozidade, abiadura’; arrikeda ‘harrikada’; apur beten ‘apur batean’.
- 2. Silaba bitik gorako partizipioetan, i bokalaren aurrean l, n, r eta s kontsonanteak daudenean, galdu egiten da -i Bizkaiko ipar-sartaldean eta Nerbioi ibarrean. Getxon, esate baterako: etor san ‘etorri zen’; ibil sara ‘ibili zara’; ikus dot ‘ikusi dut’; imin dot ‘ipini dut’. Euskalkiaren hego-sortaldeko ertzean gertakari bera daukagu Leintz-Gatzagan eta Legution.
- 3. Sortaldeko azpieuskalkian arauzkoak dira /e + a, e, o / > i egitea, /o + a, e, o/ > u egitea eta /i + a, e, o/ artean -dx- edo -x- epentesiak sartzea. Hauexek adibideak: kalia/kalie ‘kalea’; berua/berue ‘beroa; mendixa/mendixe/mendidxa/mendidxe ‘mendia’. Sartaldeko azpieuskalkian o > u ez da inon aldatzen; e > i eta -dx- epentesia Mungialdean eta Nerbioi ibarrean ere gertatzen dira.
- 4. Sortaldeko azpieuskalki gehienean -i- bokala sartzen da joan-en adizkietan: noia/noie ‘noa’; oia/oie ‘hoa’; doia/doie ‘doa’; goiaz/goiez ‘goaz’; zoiaz/zoiez ‘zoaz’; zoiaze/zoieze ‘zoazte’; doiaz/doiez ‘doaz’.Gauza bera gertatzen da eroan-en adizkietan, baina hauen eremua txikiagoa da: daroiat/daroiet ‘daroat’; daroiak/daroiek eta daroian/daroien ‘daroak/daroan’; daroia/daroie ‘daroa’; daroiagu/daroiegu ‘daroagu’; daroiazu/daroiezu ‘daroazu’; daroiazue/daroiezue ‘daroazue’; daroie ‘daroe’.
- 5. *j-ren ahoskerak. Ingurune bi bereizi behar dira: a) izenak eta partizipioak; b) adizkiak. Izenetan eta partizipioetan (jaramon, jan) [j] ahoskatzen da sartaldean: yaramon, yan. Orozko da nolabaiteko salbuespena: [x] ere sarri egiten da han. Sortaldeko eremu zabalean [x] egiten da, Gipuzkoan bezala. Bizkaiko erdigunean dx- ahoskatzen da: dxakin, dxan, dxo. Mungialdea eta Otxandio daude eremu barruan. Itsasbazterrean ere bada, Bakio eta Lekeitio bitartean. NOR-NORI saileko adizkietan eta hitanoko batzuetan ere hiru ahoskera horiek daude, baina hauen eremua ez da berdina. Eremu zabalagoa dauka dx- ahoskerak: Lean eta Durangaldean ere bada. Aldiz, [x] ahoskera Deba ibarrean eta Artibai eskualdean baizik ez da egiten eta ez, gainera, herri guztietan: jako ‘zaio’; jok/jon ‘dik/din’; joskuk/joskun ‘ziguk/zigun’; jakik/jakin ‘zakik/zakin’, esate baterako, Mallabian.
Morfologia
Hiru azpisail egingo ditugu: a) izenaren morfologia; b) aditzaren morfologia; c) hitz eratorriak.
Izenaren morfologian hauxe da nabarmentzekoa:
- 1. Bizkaiko sartaldean -kaz da soziatibo pluraleko morfema; Lea-Artibai eskualdean, Durangaldeko ekialdean eta Deba ibarrean -kin dago. Deba ibarrean, gainera, pluralean ez eze, singularrean ere -kin da ohikoena. Erdiguneko hizkera batzuetan lehian daude -kaz eta -kin.
- 2. Hurbiltze adlatiboan -rantza morfema erabiltzen da Bizkai gehienean; -rutz Lea-Artibai eskualdean, Durangaldeko ekialdean eta Deba ibarrean. Busturialdeko itsasbazterreko herri gutxi batzuetan -rantz erabiltzen da, euskara baturako onartu dena. Zenbait lekutan lehian daude -rantza eta -rutz.
- 3. Denbora balioarekin -rik morfema zaharra erabiltzen da sartaldean. Getxokoa da lekukotasuna: Yon da, ta ordúrik ona estakiu eser ‘joan da, eta ordurik hona ez dakigu ezer’ Atzórik dau auri bóta ta bóta ‘atzorik dago euria bota eta bota’
- 4. ‘Izenordain galdetzailea + gure’ saileko izenordainak erabiltzen dira sartaldean. Orozkokoak dira hauek: norgure ‘nornahi’; nongure ‘nonahi’; nondigure ‘nonahitik’; noragure ‘noranahi’; nosgure ‘noiznahi’; selangure ‘nolanahi’; senbekure ‘nahi adina, asko’; sergure ‘zernahi, asko’.
Aditzaren morfologian gertakari bi aipatuko ditugu:
- 1. Pluraleko 3. pertsonako NORK morfema -de/-dea/-die/-rie da sartaldean; -e/-ie sortaldean. Esate baterako, euskara batuko ‘dute’ adizkia sartaldean daude/daudea/daudie/daurie da; sortaldean dabe/dabie.
- 2. Partizipioa silaba bikoa eta -tu amaierakoa denean, aditz izena egiteko -tzean (> -tzian/-tzien) morfema erabiltzen da sartaldeko alderdi batean. Zamudion, esate baterako: artzean ‘hartzen’; batzean ‘batzen’; galtzean ‘galtzen’; geitzean ‘deitzen’; eltzean ‘heltzen’; kentzean ‘kentzen’; lotzean ‘lotzen’…
Hitz eratorriei dagokienez, gertakari bi nabarmenduko ditugu:
- 1. -to atzizkiak balio handigarri eta iraingarria hartzen du sartalde gehienean. Getxokoak dira adibideak: koipésto ‘gizena, lodia’; pekásto ‘orintsua’; sapásto ‘ile luze eta nahasikoa’; saskéldo ‘zikina’; sorrísto ‘higuingarria’; ugérdo ‘zikina’. Andrazkoekin -tona erabiltzen da: anditóna/andratóna ‘andre handia’; loditóna ‘andre lodia’; moskotóna ‘andre itsusia’.
- 2. Sartaldeko eremu zabalean jatorrizko -tar atzizki orokorrarekin batera, -ztar erabiltzen da. Getxokoa da lekukotasuna: sopelóstar ‘Sopelako bizilaguna’; berangóstar ‘Berangoko bizilaguna’; getxóstar ‘Getxoko bizilaguna’; kánpostar ‘kanpokoa’.
Bibliografia
OROKORRA
ALBERDI, Jabier.
- 1996. Euskararen tratamenduak: erabilera. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker-9.
ARANZADI ZIENTZIA ELKARTEA.
- 1983-1990. Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (2 ale). Donostia.
BONAPARTE, Louis-Lucien.
- 1863. Carte des sept provinces basques, montrant la délimitation actuelle de l'euscara. Londres.
CAMINO, Iñaki.
- 2009. Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi. Donostia: Elkar.
ETXEBARRIA, Jose Maria eta Juan Manuel ETXEBARRIA.
- 1991. Euskalki guztien etno-testuak. Bilbo: Labayru Ikastegia.
EUSKALTZAINDIA.
- 2008 - . Euskararen herri hizkeren atlasa (11 ale). Bilbo.
GAMINDE, Iñaki.
- 1998. Euskaldunen azentuerak. Bilbo: Labayru Ikastegia.
HUALDE, Jose Ignacio.
- 1991. Basque Phonology. Londres: Routledge.
- 1997. Euskararen azentuerak. ASJUren gehigarriak-42. Donostia eta Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea.
MITXELENA, Koldo.
- 1977. Fonética Histórica Vasca. 2. arg. osatua. Anuario del Seminario de FilologíaVasca "Julio de Urquijo", 4. zenb. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
MITXELENA, Koldo eta Ibon SARASOLA.
- 1987-2005. Diccionario General Vasco / Orotariko Euskal Hiztegia (16 ale). Bilbo: Euskaltzaindia, Desclée De Brouwer eta Mensajero.
PAGOLA, Rosa Miren.
- 1984. Euskalkiz euskalki (liburua eta 2 kasete). Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.
- 1991. Dialektologiaren atarian (Euskal dialektologiara hurbilketa). Bilbo: Mensajero.
- 1992. "Euskara eta euskalkiak lehen eta orain". Euskalki literarioak: 37-59. Bilbo: Labayru Ikastegia.
TXILLARDEGI eta Gotzon AURREKOETXEA (zuz.).
- 1987. Euskal dialektologiaren hastapenak. Bilbo: Udako Euskal Unibertsitatea.
YRIZAR, Pedro.
- 1981. Contribución a la dialectología de la lengua vasca (2 ale). Donostia: Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala.
ZUAZO, Koldo.
- 2014. Euskalkiak. Donostia: Elkar.
ARABA
CARRERA, Iñaki eta Imanol GARCIA.
- 2005. Legutiano aldeko euskara. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia eta Euskaltzaindia.
GAMINDE, Iñaki.
- 1999. "Elosu, Nafarrate eta Urrunagako euskaraz". Fontes Linguae Vasconum, 31, 81. zenb., 241-262.
KNÖRR, Henrike eta Koldo ZUAZO (arg.).
- 1998. Arabako euskararen lekukoak. Ikerketak eta testuak / El euskera alavés. Estudios y textos. Gasteiz: Eusko Legebiltzarra.
ORMAETXEA, Txipi.
- 2006. Aramaioko euskara (Azterketa dialektologikoa). Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
PUJANA, Pedro.
- 1979. Oletako euskal aditza. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.
ZUAZO, Koldo.
- 2012. Arabako euskara. Donostia: Elkar.
- 2013. El Euskera de Álava. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.
BIZKAIA
AGIRREBEÑA, Aintzane eta Juan Martin ELEXPURU.
- 2014. Elorrixoko berbetia. Elorrio: Elorrioko Udala eta Badihardugu Euskara Elkartea.
ARANBERRI, Fernando.
- 1996. Ermua eta Eitzako euskara. Ermua: Ermuko Udala.
ARRETXE, Jon.
- 1994. Basauriko euskara. Basauri: Basauriko Udala.
AURREKOETXEA, Gotzon.
- 1995. Bizkaieraren egituraketa geolinguistikoa. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
AZAGIRRE, Justo, Pello MUGARZA eta Jesus Mari URIBELARREA.
- 2016. Basarriko lanabesak, tresnak eta trepetxuek. Gerediaga Elkartea
AZKETA, Sorkunde.
- 2002. Fikeko berbakera. Bilbo: Gamiz-Fikako Udala eta Bizkaiko Foru Aldundia.
BARRUTIA, Eneko.
- 1996. Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. Bilbo: Udako Euskal Unibertsitatea.
- 2000. Bizkaiko arrantzaleen hiztegia. Bilbo: Labayru Ikastegia eta Bilbao Bizkaia Kutxa.
BIDART, Asier eta Miriam ERIZ.
- 2006. Elorrioko toponimia. Elorrio: Elorrioko Udala eta Labayru Ikastegia.
BILBAO, Begoña.
- 2002a. Bermeoko berba eta esamolde kresaltsuak. Bermeo: Bermeoko Udala.
- 2002b. Bermeoko euskera kresaltsua. Aditza eta Fonetika. Bermeo: Bermeoko Udala.
BURGETE, Xabier eta Iñaki GAMINDE.
- 1991. Otxandioko euskaraz. Otxandio: Otxandioko Udala eta Bizkaiko Foru Aldundia.
ERRAZTI, Alberto.
- 1994. Iurreta Elizateko euskara eta toponimia. Iurreta: Iurretako Udala.
ESTIBALLES, Sinesio.
- 1999. “Urigoitiko hizkeraren lexikalizazio fenomenorik aipagarrienak”. Euskeraren iker atalak, 7, 239-259. Bilbo: Labayru Ikastegia.
ETXEBARRIA, Jose M.
- 1985. “Léxico rural vasco de Amorebieta (Vizcaya)”. Eusko Ikaskuntza. Hizkuntza eta Literatura, 4:143-194.
ETXEBARRIA, Juan Manuel.
- 1991. Zeberio haraneko euskararen azterketa etno-linguistikoa. Zornotza: Ibaizabal.
- 1995 - 2016. Gorbeia inguruko etno-ipuin eta esaundak (2 ale). Bilbo: Labayru Ikastegia, Euskaltzaindia eta Deustuko Unibertsitatea.
GAMINDE, Iñaki.
- 1982. "Butroiko euskara". Fontes Linguae Vasconum, 14, 40. zenb., 403-460.
- 1984-1985. Aditza bizkaieraz (3 ale). Iruñea: Udako Euskal Unibertsitatea.
- 1985-1997. "Elantxobeko euskara". Fontes Linguae Vasconum, 17, 45. zenb., 95-167 eta 29, 76. zenb., 427-458.
- 1987. "Bilboko euskara aztertzeko materialak". Fontes Linguae Vasconum, 19, 50. zenb., 207-250.
- 1988. Ahozko bizkaieraz. Bilbo: AEK.
- 1989a. Foruko euskararen morfosintaxiaz. Forua: Foruko Udala.
- 1989b. Leioako euskararen gramatikaz. Leioa: Leioako Udala.
- 1990. Bilbo berbaz berba. Bilbo: Bilbo Berreuskalduntzeko Koordinakundea eta Bilboko Udala.
- 1991. Abadiñoko euskaraz. Abadiño: Abadiñoko Udala eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 1992. Urduliz ingeru, berbak eta bizimodu. Urduliz: Urdulizko Euskera Taldea.
- 1994. Bilboko Larraskituko euskaraz. Bilbo: Bilboko Udala.
- 1995a. Bizkaieraren azentu-moldeez. Bilbo: Labayru Ikastegia.
- 1995b. "Bizkaiko ahozko euskararen esaldi ereduez". Fontes Linguae Vasconum, 27, 70. zenb., 431-465.
- 1997. Gatikako euskaraz. Gatika: Gatikako Gogoz Euskara Taldea.
- 1999. Bakio berbarik berba. Bilbo: Bakioko Udala, Labayru Ikastegia eta Bilbao Bizkaia Kutxa.
- 2000. Zamudio berbarik berba. Bilbo: Zamudioko Udala, Labayru Ikastegia eta Bilbao Bizkaia Kutxa.
- 2001a. Meñaka berbarik berba. Bilbo: Meñakako Udala eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 2001b. Mungia berbarik berba. Mungia: Mungiako Udala.
- 2001c. Leioa berbarik berba. Leioa: Leioako Udala.
- 2001d. Jatabe berbarik berba. Bilbo: Jatabeko Udala, Bilbao Bizkaia Kutxa, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 2001e. Arrieta berbarik berba. Bilbo: Arrietako Udala, Bilbao Bizkaia Kutxa, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 2002. Meñakako laminaren urregorria. Meñaka: Meñakako Udala.
- 2003. Zaldibar berbarik berba. Zaldibar: Zaldibarko Udala, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 2004a. Berango berbarik berba. Bilbo: Berangoko Udala, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
- 2004b. Bilbotarron euskararen zuzuan. Bilbo: Asapala Kultur Elkartea.
- 2006. Lezama berbarik berba. Lezama: Zorrizketan Lezamako Euskera Alkartea.
- 2007. Bizkaian zehar. Euskararen ikuspegi orokorra. Bilbo: Mendebalde Kultura Alkartea.
GAMINDE, Iñaki eta Mila SALTERAIN.
- 1991. Abadiñoko lexikoaz. Abadiño: Abadiñoko Udala eta Bizkaiko Foru Aldundia.
GAMINDE, Iñaki, Bene MARKAIDA eta Eukene MARKAIDA.
- 1993. Sopelako euskaraz. Urduliz: Urdulizko Euskera Taldea.
GAMINDE, Iñaki, Esther ELGOIBAR, Atotz GOIKOETXEA, Ziortza SANZ, Oihana ASTOBIETA eta Jon GAMINDE.
- 2005. Derioztarren euskara. Derio: Derioko Udala.
GARZIA, Rodrigo, Kontxi ARREGI eta Luis BARAIAZARRA.
- 1981. "Hikako aditz-joko alokutiboa bizkaieraren ekialdeko subeuskalkian (Markina aldea)". Fontes Linguae Vasconum, 13, 38. zenb., 23-73.
GERENABARRENA, Maite eta Akaitze KAMIRUAGA.
- 2008. Antxinako Berriz: bizimodua eta ohiturak. Bilbo: Berrizko Udala, Labayru Ikastegia eta Bilbao Bizkaia Kutxa.
GILISASTI, Iñaki.
- 2003. Urduliz aldeko berba lapikokoa. Bilbo.
HOLMER, Nils M. eta Vania ABRAHAMSON.
- 1968-1969-1977. "Apuntes vizcainos". Anuario del Seminario de FilologíaVasca "Julio de Urquijo", 2: 87-141, 3: 171-228 eta 11: 3-47.
HUALDE, Jose Ignacio eta Xabier BILBAO.
- 1992. A phonological Study of the Basque dialect of Getxo. ASJUren gehigarriak-29. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
HUALDE, Jose Ignacio, Gorka ELORDIETA eta Arantzazu ELORDIETA.
- 1994. The Basque dialect of Lekeitio. ASJUren gehigarriak-34. Donostia eta Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea.
INTXAURRAGA, Gorane.
- 2002. Galdakaoko baserri tresnen hiztegitxoa. Galdakao: Galdakaoko Udala.
LARREA, Angel eta Juan REKALDE.
- 2010. Arratia inguruko hiztegia. Bilbo: Ediciones Beta III Milenio.
MALLEA, Idoia.
- 2002. Mendata, gure geurea danentzat. Mendata: Mendatako Udala.
MARTINEZ DE LA CUADRA, Alberto.
- 2006. Nabarniztarren berbakera. Nabarniz: Nabarnizko Udala.
MENDEBALDE KULTUR ELKARTEA.
- 1997. Mendebaldeko euskara XX. mende goienean. Bilbo.
- 1998. Mendebaldeko euskeraren ekarria. Bilbo.
- 2000. Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa. Bilbo.
MUGARZA, Pello.
- 2006. Mallabiko euskara. Mallabia: Mallabiko Udala, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
PEREZ, Antonio.
- 1991. Bermeoko herri hizkera. Bilbo.
ROLLO, William.
- 1925. The Basque Dialect of Marquina. Berrargitaratua [X. Kalzakorta, arg.] Bilbo: Labayru Ikastegia, 2006.
ROMÁN, Ismael.
- 2001. Berrizko euskera. Abadiño: Gerediaga Elkartea.
ROTAETXE, Karmele.
- 1978. Estudio estructural del euskara de Ondarroa. Durango: Leopoldo Zugaza.
SALAZAR, Belene.
- 2001. Ugaoko euskara. Bilbo: Ediciones Beta III milenio.
URIARTE, Jon
- 2003. Fruiztarrak berbetan. Fruiz: Fruizko Udala, Eusko Jaurlaritza eta Bizkaiko Foru Aldundia.
YRIZAR, Pedro.
- 1992. Morfología del verbo auxiliar vizcaino (2 ale). Bilbo: Euskaltzaindia.
ZAMORA, Jorge.
- 2001. Gorliz 1900. Gorliz: Gorlizko Elizatearen Udala.
ZELAIETA, Luis M.
- 1990. Zornotzako aditz-eren karinkara. Zornotza: Amorebieta-Etxanoko Udala.
ZUAZO, Koldo.
- 2017. Mendebaleko euskara. Donostia: Elkar.
ZUAZO, Koldo eta Urtzi GOITI.
- 2016. Uribe Kosta, Txorierri eta Mungialdeko euskara. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
GIPUZKOA
AGIRRE, Pello, Kruz GARTZIANDIA eta Joxemari SESTORAIN.
- 2003. "Segurako euskara". [J. Intxausti, zuz.] Segura historian zehar: 89-111. Segura: Segurako Udala.
AGIRREBEÑA, Aintzane, Belen MAIZ, Fernando MUNIOZGUREN, Asier SARASUA eta Miren ZABALETA.
- 2007. Zarautz hizketan. Zarautz: Zarauzko Udala.
AGIRREBEÑA, Aintzane, Itziar ALBERDI, Xabier MENDIGUREN eta Asier SARASUA.
- 2007. Beasaingo euskara. Beasain: Beasaingo Udala.
AGIRREBEÑA, Aintzane, Asier SARASUA eta Miren ZABALETA.
- 2017. Getaiko euskera. Getaria: Getariako Udala.
AGIRRETXE, Jose Luix, Mikel LERSUNDI eta Ortzuri OLAETXEA.
- 2000. Pasaiako hizkera. Pasaia: Pasaiako Udala.
AGIRRETXE, Jose Luix eta Imanol ESNAOLA.
- 2000. Lezoko euskararen azterketa. Lezo: Lezoko Unibertsitateko Udala.
ALTUNA, Roberto, Kepa ELORTZA eta Koldo ZUMALDE.
- 2014. Oñatiko berbetia. Oñati: Oñatiko Udala.
ARETA, Nerea.
- 2003. Eibarko euskara: izen sintagmaren deklinabidea. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea.
ARIN, Jone eta Josune DORRONSORO.
- 1989. Ataungo aho hizkuntzaren barne muinak (2 ale). Donostia: Kriselu.
AZKUE, Xabier.
- 2000. Hitanoa Zumaian. Zumaia: Zumaiako Udala.
AZPEITIA, Agurtzane.
- 2003. Zestoarren erretolika. Zestoa: Zestoako Udala.
AZPIAZU, Aitor.
- 2009. Gipuzkoako hegoaldeko euskara. Brinkolan jasotako lexikoa eta etnografia gaiak. Legazpi: Burdinola Elkartea.
AZURMENDI, Xabier.
- 1997. Atzoko Zegama. Donostia: Eusko Ikaskuntza.
AZURMENDI, Joxe Migel.
- 1996. Ataungo euskara. Lazkao: VI. Gerriko Ikerlan Sariketa.
- 1998. Zegamako euskara. Lazkao: VII. Gerriko Ikerlan Sariketa.
BASAURI, Serafin eta Asier SARASUA.
- 2003. Eibarko hiztegi etnografikoa. Eibar: Eibarko Udala.
BERISTAIN, Ander
- 2018. "Azpeitiko euskararen hiztegi dialektal bat". Fontes Linguae Vasconum, 50, 125. zenb., 7-54.
CAMINO, Iñaki.
- 2000. "Abiaburu bat Donostiako euskera aztertzeko". [K. Zuazo, arg.] Dialektologia gaiak: 51-81. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea.
CASTILLO, Vanessa, Jose Angel ROMO eta Bakarne GIRALT.
- 2001. Azkoittiko euskerie. Azkoitia: Azkoitiko Udala.
DEL RÍO, Josep.
- 2009. "Errenteriako euskararen kokapen dialektala". Bilduma, 22. zenb., 7-115. Errenteria: Errenteriako Udala.
ELEXPURU, Juan Martin.
- 2004. Bergara aldeko hiztegia. Bergara: Bergarako Udala.
ELORTZA, Jerardo, Eneritz GARRO, Jose Luis ORMAETXEA, Jesus M. GARAI eta Estepan PLAZAOLA.
- 1999. Arrasateko euskara. Arrasate: Arrasateko Udala.
ETXABE, Karmele eta Larraitz GARMENDIA.
- 2003. Zaldibiako euskara. Zaldibia: Zaldibiako Udala.
- 2004. Ordiziako euskara. Ordizia: Ordiziako Udala.
ETXEBARRIA, Toribio.
- 1965-1966. Lexicón del euskera dialectal de Eibar. Euskaltzaindia, Euskera, 10-11.
FRAILE, Idoia eta Ainhoa FRAILE.
- 1996. Oiartzungo hizkera. Oiartzun: Oiartzungo Udala.
FURUNDARENA, Joxe Jabier.
- 1998. Astigarragako hizkera. Astigarraga: Astigarragako Udala.
HURTADO, Irene.
- 2001. Goierriko eta Tolosalde hegoaldeko hizkerak. Lazkao: IX. Gerriko Ikerlan Sariketa.
ITURAIN, Iñaki eta Loren LOIDI.
- 1995. Orioko euskara. Orio: Orioko Udala.
IZAGIRRE, Kandido.
- 1967. "Tolosako euskeraren iztegirako gaiak". Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, 23: 157-188.
- 1994. El vocabulario vasco de Aranzazu-Oñate y zonas colindantes. [L.Villasante eta G. Markuleta, arg.] ASJUren gehigarriak-7. Oñati eta Donostia: Oñatiko Udala eta Gipuzkoako Foru Aldundia.
LABAKA, Ana, M. Eugenia AZURZA eta Juan Inazio BEREZIARTUA.
- 1996. Lasarte-Oriako euskararen azterketa. Lasarte-Oria: Lasarte-Oriako Udala.
LARRAÑAGA, Jone.
- 1998. Antzuolako hizkera. Antzuola: Antzuolako Udala.
LASA, Xabier.
- 2004. Urretxu eta Zumarragako euskara. Urretxu eta Zumarragako udalak.
LASPIUR, Imanol.
- 1979. "Azentu diakritikoa Eibarko euskaran". Euskera 24-1: 175-268.
- 1999. Eibarko euskeriaren deklinabidia eta entonaziñua. Eibar: Eibarko Udala.
MAKAZAGA, Jesus Mari.
- 2010. Elgoibarko ahozko euskara. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker-25.
PIKABEA, Jabier.
- 2005. Aginaga. Errioko jarduerak eta bertako hiztegia. Donostia: Eusko Ikaskuntza.
SAGARZAZU, Txomin.
- 2005. Hondarribiko eta Irungo euskara. Irun: Alberdania.
SAIZ, Ainhoa eta Gurenda SERRANO.
- 1999. Getariako hitanoa. Getaria: Getariako Udala.
SARASUA, Asier, Aintzane AGIRREBEÑA eta Leire ZENARRUZABEITIA.
- 2005. Eibarko euskara. Eibar: Eibarko Udala.
TXURRUKA, Alazne eta Josune URBIETA.
- 2003. Debako euskara. Deba: Ostolaza Kultur Elkartea.
UNED.
- 1988. Bergarako euskera. Bergara: Uned.
YRIZAR, Pedro.
- 1991. Morfología del verbo auxiliar guipuzcoano (2 ale). Bilbo: Euskaltzaindia.
ZUAZO, Koldo.
- 2006. Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta Tokiko batua. Eibar: Badihardugu Euskara Elkartea.
LAPURDI
DOLOSOR, Franck.
- 2009. Senperetik Senpererat begirada bat XX. mendeari. Donostia: Elkar.
DUHAU, Henri.
- 1993-2003. Hasian-hasi. Beskoitzeko euskara (2 ale). Donibane Lohizune: Alinea eta Ahoka.
EPELDE, Iranzu.
- 2004a. "Lapurdiko hego-ekialdeko euskararen kokapenerantz". Fontes Linguae Vasconum, 36, 96. zenb., 271-303.
- 2004b. "Larresoroko gaur egungo euskara". Euskera, 49-2: 663-677.
YRIZAR, Pedro.
- 1997. Morfología del verbo auxiliar labortano. Iruñea: Euskaltzaindia.
ZUAZO, Koldo.
- 2018. Sarako euskara. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
NAFARROA
ANGOS, Alberto.
- 2005. Erronkariera (2 ale). Donostia: Hiria.
APALAUZA, Amaia.
- 2007. "Imotz, Basaburu Nagusia, Larraun eta Araitz-Betelu ibarretako lexikoaren azterketa". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 41-1: 175-236. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea eta Gipuzkoako Foru Aldundia.
- 2008a. "Nafarroako ipar-mendebaleko euskara: Imotz, Basaburu Nagusia, Larraun eta Araitz-Betelu". Fontes Linguae Vasconum, 40, 107. zenb., 63-104.
- 2008b. Imozko euskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
- 2012. Nafarroako ipar-mendebaleko hizkeren egitura geolinguistikoa. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
APALAUZA, Amaia eta Kontxi ARRAZTIO.
- 2007. Araitz-Beteluko ahotsak. Iruñea: Nafarroako Gobernua, Beteluko Udala eta Araizko Udala.
ARANA, Aitor.
- 2001. Zaraitzuko hiztegia. Alegia: Hiria eta Nafarroako Gobernua.
- 2002. Zaraitzuko uskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Hiria.
- 2004a. Zaraitzuera. Irakurgaiak. Donostia: Hiria.
- 2004b. Artzibarko aldaera. Hiztegia. Donostia: Hiria.
ARTOLA, Koldo.
- 1977-1980. "Erronkariko uskararen azken hatsak... eino're!". Fontes Linguae Vasconum, 9, 25. zenb., 75-107 eta 12, 34. zenb., 49-85.
- 1985. "Ezkabarteko euskara". Eusko Ikaskuntza. Hizkuntza eta Literatura-4: 95-111.
- 1991-2000. "Fidela Bernat anderea, euskal hiztun erronkariarra". Fontes Linguae Vasconum, 23, 58. zenb., 247-281 eta 32, 85. zenb., 487-512.
- 1992. "Hegoaldeko goi-nafarreraren azentua dela-eta (hurbiltze-saiakera)". Fontes Linguae Vasconum, 24, 60. zenb., 187-227.
- 2001. "Olaizko euskal eskuizkribuak". Fontes Linguae Vasconum, 33, 88. zenb., 485-519.
- 2002-2006. "Zaraitzuera aztertzeko ekarpen berriak". Fontes Linguae Vasconum, 34, 91. zenb., 389-435; 35, 92. zenb., 77-113; 93. zenb., 211-245; 94. zenb., 381-425; 36, 95. zenb., 5-52; 96. zenb., 189-222; 97. zenb., 401-444; 37, 98. zenb., 5-57; 99. zenb., 213- 264; 38, 102. zenb.,185-232.
- 2006-2014. "Artzibarko aldaera deitu izanaren inguruan". Fontes Linguae Vasconum, 38, 103. zenb., 393-428; 39, 104. zenb., 5-31; 42, 112. zenb., 5-50; 43, 113. zenb., 261-325; 44, 114. zenb., 5-59; 115. zenb., 195-253; 45, 116. zenb., 31-89; 46, 117. zenb., 25-100.
- 2014. Ziorditik Uztarrozeraino (3 ale). Aranzadi: Munibe. Gehigarria, 34. Donostia.
- 2015. “Aurizko aldaeraren inguruan (Aurizko eta Orreagako euskararen lagin batzuk)”. Fontes Linguae Vasconum, 47, 119. zenb., 61-108.
- 2015-. “Erroibarko aldaeraren inguruan”. Fontes Linguae Vasconum , 47, 120. zenb., 229-275; 48, 121. zenb., 5-66; 122. zenb., 245-301; 49, 123. zenb., 115-166; 124. zenb., 299-354; 50, 125. zenb., 133-190.
AZKUE, Resurrección M.
- 1931. "Particularidades del dialecto roncalés". Euskera, 12: 207-407.
BONAPARTE, Louis-Lucien.
- 1872. Études sur les trois dialectes basques des vallées d'Aezcoa, de Salazar et de Roncal. Londres.
CABODEVILLA, Josu.
- 1991. Aetzen uskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
CAMINO, Iñaki.
- 1997. Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
- 1999-2001. "Goñerriko hizkera". Anuario del Seminario de Filologia Vasca "Julio de Uquijo", 33-1: 5-78, 34-1: 137-196 eta 35-2: 445-509.
- 2004. Hego-nafarrera. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
CAMINO, Iñaki (arg.).
- 1998. Nafarroako hizkerak. Bilbo: Udako Euskal Unibertsitatea.
ERDOZIA, Jose Luis.
- 2001. Sakana erdialdeko euskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
- 2002. "Bakaikuko hizkera". Fontes Linguae Vasconum, 34, 90. zenb., 269-306.
- 2004a. Sakanako hiztegi dialektologikoa. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
- 2004b. "Irañetako euskara". Fontes Linguae Vasconum, 36, 97. zenb., 487-517.
- 2006. Altsasuko euskara. Altsasu: Altsasuko Udala eta Sakanako Mankomunitatea.
ERDOZIA, Jose Luis eta Patxi FLORES.
- 2004. "Lizarrabengoko hizkera". Fontes Linguae Vasconum, 36, 95. zenb., 53-88.
ESTORNÉS, Bernardo.
- 1997. Erronkariko uskararen hiztegia. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
ESTORNÉS, Jose.
- 1982. "Erronkari'ko uskaraz elestak". Fontes Linguae Vasconum, 14, 40. zenb., 461-484.
- 1984. "Mendigatxa'k Azkueri kartak, 1902-1916". Fontes Linguae Vasconum, 16, 43. zenb., 55-127.
- 1985. "Zoilo'ren uzta". Fontes Linguae Vasconum, 17, 45. zenb., 31-93.
ETXAIDE, Ana M.
- 1989. El euskera en Navarra. Encuestas lingüísticas (1965-1967). Eusko Ikaskuntza. Hizkuntza eta Literatura-8.
EUSKALERRIA IRRATIA.
- 1990-1993. Nafarroako euskaldunen mintzoak (2 liburu eta 5 kasete). Iruñea: Nafarroako Gobernua.
GAMINDE, Iñaki.
- 1985. Aditza ipar goi nafarreraz (3 ale). Iruñea: Udako Euskal Unibertsitatea.
HOLMER, Nils M.
- 1964. El idioma vasco hablado. ASJUren gehigarriak-5. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
HUARTE, José Vicente.
- 2003. Estudio del léxico de la casa en los dialectos vascos de Navarra. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
IBARRA, Orreaga.
- 1995a. Ultzamako hizkera. Inguruko euskalkiekiko harremanak. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
- 1995b. "Cispamplonés hizkeraren inguruan". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 29-1: 267-318.
- 2000. Erroibarko eta Esteribarko hizkera. Iruñea: Nafarroako Unibertsitate Publikoa.
- 2007. Erroibarko eta Esteribarko hiztegia. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
IZAGIRRE, Kandido.
- 1959-1961. "Erronkariko euskal-ondakin batzuk". Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, 15: 279-314 eta 17: 391-407.
- 1966. "Ultzamako euskeraren gai batzuk". Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, 22: 403-467.
- 1967. "Altsasuko euskeraren gai batzuk". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 1: 45-97.
IZETA, Mariano.
- 1996. Baztango hiztegia. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
KARASATORRE, Rafael.
- 1993. Barranca-Burunda. Iruñea.
LAFON, René.
- 1955. "Sur la place de l'aezcoan, du salazarais et du roncalais dans la classification des dialectes basques". Berrarg. Vasconiana: 707-726. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker-11, 1999.
LAKAR, Maite eta Nora IRIARTE.
- 2003. Bortzirietan aditutakoak. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Bortzirietako Euskara Mankomunitatea.
LAKAR, Maite eta Amaia APALAUZA.
- 2005. Malerreka solasean. Ahozko tradizioaren bilduma. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Malerrekako Mankomunitatea.
LAKAR, Maite eta Ana TELLETXEA.
- 2006. Baztan solasean. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Baztango Udala.
LUJANBIO, Oihana.
- 2018. “Goizuetako azentu-hiztegia”. Anuario del Seminario de Filologia Vasca "Julio de Urquijo", 47-2: 1-86.
MITXELENA, Koldo.
- 1954. "La posición fonética del dialecto vasco del Roncal". Berrarg. Sobre historia de la lengua vasca (I): 273-297. Donostia: ASJUren gehigarriak-10, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1988.
- 1958. "Un vocabulario aezcoano, salacenco y roncalés preparado por el príncipe Bonaparte". Berrarg. Sobre historia de la lengua vasca (I): 298-319. Donostia: ASJUren gehigarriak-10, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1988.
- 1967. "Notas fonológicas sobre el salacenco". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 1: 163-177.
MITXELENA, Koldo et alii.
- 1953. "Contribución al conocimiento del dialecto roncalés". Berrarg. Sobre historia de la lengua vasca (I): 246-272. Donostia: ASJUren gehigarriak-10, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1988.
MONTOYA, Estibalitz.
- 2004. Urdazubi eta Zugarramurdiko euskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
NAVARRO, Javi, Jose NAVARRO eta Mari Lurdes ANDUEZA.
- 2009. Lizarraga Ergoieneko euskara. Iruñea: Nafarroako Gobernua.
N'DIAYE, Geneviève.
- 1970. Structure du dialecte basque de Maya. Paris & The Hague: Mouton.
OLANO, Mikel.
- 1998. Areso eta Leitzako hizkerak. Leitza: Nafarroako Gobernua, Leitzako Udala eta Aresoko Udala.
- 2005. Aio, Leitze! Leitzako euskararen hiztegia. Leitza: Leitzako Udala.
ONDARRA, Francisco.
- 1965. "Voces vascas de Bacaicoa". Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, 21: 386-412.
- 2005. "Bakaikuko euskal hitzak, esaerak etab". Fontes Linguae Vasconum, 37, 100. zenb., 481-523.
PAGOLA, Rosa M.
- 1992. Euskal fonetika Nafarroan (2 ale). Iruñea: Nafarroako Gobernua.
SALABERRI ZARATIEGI, Patxi.
- 2000. "Luzaideko euskara, Mezkirizkoaren eta Aezkoakoaren argitan". [K. Zuazo, arg.] Dialektologia gaiak: 221-259. Gasteiz: Arabako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea.
SALABERRI ZARATIEGI, Patxi eta Peio KAMINO.
- 2001a. "Hitz eratorriak Luzaideko hizkeran". Fontes Linguae Vasconum, 33, 86. zenb., 67-86.
- 2001b. "Aditz trinkoen orainaldiko formak Luzaideko euskaran". Fontes Linguae Vasconum, 33, 87. zenb., 193-202.
- 2007. Luzaideko euskararen hiztegia. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
SALABURU, Pello.
- 1984. Hizkuntz teoria eta Baztango euskalkia: fonetika eta fonologia (2 ale). Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
SALABURU, Pello eta Maite LAKAR.
- 2005. Baztango mintzoa: Gramatika eta Hiztegia. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
SANTAZILIA, Ekaitz.
- 2009. "Luzaideko hizkuntz bariazioa". Fontes Linguae Vasconum, 41, 111. zenb., 219-248.
SOLIS, Gregoria.
- 1993. "Lizarragako euskararen azterketa". Fontes Linguae Vasconum, 25, 62. zenb., 95-123.
YRIZAR, Pedro.
- 1992a. Morfología del verbo auxiliar alto navarro septentrional (2 ale). Iruñea: Euskaltzaindia.
- 1992b. Morfología del verbo auxiliar alto navarro meridional. Iruñea: Euskaltzaindia.
- 1992c. Morfología del verbo auxiliar roncalés. Iruñea: Euskaltzaindia.
ZELAIETA, Edu.
- 2004-2005. "Bortzerrietako euskara, herriz herri (ez)berdintasunetan barrena". Fontes Linguae Vasconum, 36, 96. zenb., 223-248 eta 37, 99. zenb., 287-306.
- 2008. Baztan-Bidasoako hizkeren azterketa dialektologikoa. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
ZUAZO, Koldo.
- 2010. Sakanako euskara. Burundako hizkera. Iruñea: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
- 2013. Mailopeko euskara. Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea.
ZUBIRI, Juan Jose eta Patxiku PERURENA.
- 1998. Goizueta eta Aranoko hizkerak. Leitza: Nafarroako Gobernua, Goizuetako Udala eta Aranoko Udala.
NAFARROA BEHEREA
CAMINO, Iñaki.
- 2004. "Nafarroa Behereko euskara". Fontes Linguae Vasconum, 36, 97. zenb., 445-486.
- 2015. "Oztibarreko mintzoaz eta haren lexikoaz". Fontes Linguae Vasconum, 47, 119. zenb., 5-60.
- 2016. Amiküze eskualdeko heskuara. Iruña: Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia.
DUNY PÉTRÉ, Pierre.
- 1959. "Trois textes folkloriques basques de la Basse-Navarre Orientale". Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, 15-1: 47-60.
GAVEL, Henri.
- 1952. "Les notes de Georges Lacombe sur le basque des Aldudes". Eusko-Jakintza, 6: 1-10.
HARISCHELHAR, Jean.
- 1963. "Textes folkloriques de la vallée de Baigorry". Actas del Tercer Congreso Internacional de Estudios Pirenaicos: 51-73. Zaragoza: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.
HAASE, Martin.
- 1992. Sprachkontakt und Sprachwandel im Baskenland. Hamburg: Buske.
LACOMBE, Georges.
- 1971-1972. "Notes sur le basque des Aldudes. Noms de maisons, mots et récits populaires". Anuario de Eusko-Folklore, 24: 25-44.
YRIZAR, Pedro.
- 1999. Morfología del verbo auxiliar bajo navarro occidental. Iruñea: Euskaltzaindia.
- 1999-2002. Morfología del verbo auxiliar bajo navarro oriental (3 ale). Iruñea: Euskaltzaindia.
ZUBEROA
CAMINO, Iñaki.
- 2009. "Mugako hiztun eta aldaerak ipar-mendebaleko Zuberoan". Fontes Linguae Vasconum, 41, 111. zenb., 153-218.
COYOS, Jean-Baptiste.
- 1999. Le parler basque souletin des Arbailles. Une approche de l'ergativité. Paris: L'Harmattan.
ETXEBARNE, Jüje.
- 2010. Gramatika emendakinak Zuberoako euskaraz. Bilbo: Euskaltzaindia.
ETXEGORRI, Philippe.
- 2003. "Jeruntzeko üskara. Ekialdeko euskara". Fontes Linguae Vasconum, 35, 93. zenb., 247-286.
- 2012. Biarnoko euskaldunak historiaren eta hizkuntzen bidegurutzean. Legazpi: Zingizango Legazpiko Euskara Elkartea.
HUALDE, Jose Ignacio.
- 1993. "Topics in Souletin Phonology". [J. I. Hualde eta J. Ortiz de Urbina, arg.] Generative studies in Basque linguistics: 289-327. Amsterdam & Philadelphia: Benjamins.
LAFON, René.
- 1958. "Contribution à l'étude phonologique du parler basque de Larrau (Haute-Soule)". Berrargitaratua Vasconiana: 113-133. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker-11, 1999.
- 1959. "Remarques sur la structure des formes verbales du parler basque de Larrau (Haute-Soule)". Berrargitaratua Vasconiana: 353-374. Bilbo: Euskaltzaindia, Iker-11, 1999.
LARRASQUET, Jean.
- 1928. Action de l'accent dans l'évolution des consonnes étudiée dans le basque souletin. Paris: Vrin.
- 1931-1935. "Beñát, Larrajáko belhagilii". Revista Internacional de Estudios Vascos, 22: 229-240 eta 26: 137-145.
- 1932. "Phonétique du basque de Larrajá". Revista Internacional de Estudios Vascos, 23: 153-191.
- 1934. Le Basque Souletin Nord-Oriental. Paris.
- 1939. Le basque de la Basse-Soule orientale. Paris: Klincksieck.
LÜDERS, Ulrich J.
- 1994. The Souletin Verbal Complex. New Approaches to Basque Morphophonology. München & Newcastle: Lincom Europa.
- 1998. Sintax des Suletinischen. München & Newcastle: Lincom Europa.
NUÑEZ, Luis C.
- 1976. "Fonología consonántica de un idiolecto del euskera de Zuberoa". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 10: 153-197.
RIJK, Rudolf P.G. de.
- 1999. "Zuberoa Garaiko mintzaeraren eredu bat". Fontes Linguae Vasconum, 31, 80. zenb., 155-163.
TXILLARDEGI.
- 1980. "Zubererazko transkribaketa bat". Fontes Linguae Vasconum, 12, 34. zenb., 29-36.
YRIZAR, Pedro.
- 2002. Morfología del verbo auxiliar suletino. Iruñea: Euskaltzaindia.
