Oso errotuta egon da euskalkiak antzinakoak diren iritzia. Hiru mugarri nagusi nabari dira uste horren bilakaeran: a) Oihenart, b) Larramendi, c) Caro Baroja.

Arnaut Oihenart (1592-1667)

Oihenart izan zen euskalkiak aurkezten lehena, Notitia utriusque Vasconiae liburuan (1656). Lau euskalki bereizi eta antzinako leinuekin lotu zituen: a) Akitaniarren euskalkia, Ipar Euskal Herrian egiten zen, b) Baskoiena, Nafarroan egiten zen, c) Barduliarrena, Gipuzkoan eta Araban egiten zen, d) Autrigoiena, Bizkaian egiten zen. Ikuspegi horren arabera, euskalkiak aspaldikoak dira, erromatarrak etorri aurrekoak, leinuak zeuden garaikoak.

Manuel Larramendi (1690-1766)

Eztabaidaren beroak ekarri zuen Larramendik euskalkien jatorriaz erakutsi zuen ikuspegia; ez ikerketa eta hausnarketa sakonak. Euskara antzina Espainia osoan egiten zen hizkuntza bakarra zela erakutsi nahi zuen. Haren aurkariek, berriz, erromatarren garaiko lekukotasunak aipatu zituzten, uste horren ustela agerian jartzeko. Lekukotasun horien arabera, herri eta hizkuntza asko omen zeuden Espainian erromatarrak heldu zirenean. Larramendik, oztopo horri aurre egiteko, hizkuntza haiek ez zirela benetako "hizkuntzak" esan zuen, euskararen dialektoak baizik. Dialektoak bata bestetik asko bereizten zirelako gertatzen omen zen hori. Azken batean, euskara eta euskalkiak Jainkoak berak sortu zituela Babelen esan zuen, Diccionario trilingüe liburuaren hitzaurrean (1745).

Julio Caro Baroja (1914-1995)

Oihenartek bezala, euskalkien mugak eta antzinako leinuenak bat zetozela esan zuen eta, gainera, eliza ere, bere egitura ezartzerakoan, muga horietan oinarritu zela aipatu zuen. Oso liburu ezagun bitan aurkeztu zuen ikuspegi hori: Los pueblos del norte de la Península Ibérica (1943) eta Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina (1945). Liburu horiek izandako oihartzunari esker, iritzi hori erabat onartu eta zabaldu zen.

Ikuspegi horren oinarriak

Mendebalean dago ikuspegi horren oinarririk sendoena eta ia bakarra. Izan ere, Araban, Bizkaian eta Deba ibarrean antzeko euskalkia egin izan da. Bestalde, Arabako elizbarrutian bildu zen eremu hori, harik eta XI. mendearen amaieran, Calahorrakoan sartu zen arte. Eta, gainera, eremu horretan karistiarren leinua zegoela esan ohi da; ez autrigoiena, Oihenartek huts egitez esan zuen bezala. Horren arabera, beraz, euskalkien mugak, leinuenak eta elizbarrutienak bat datoz mendebalean.

Gipuzkoako ipar-ekialdea ere sarri aipatu dute ikuspegi horren aldekoek; gehienbat Oiartzun, Hondarribia eta Irun alderdia. Eremu horretan euskara nafarra egiten zela esan zuen Bonapartek eta antzina baskoien lurraldea omen zen. Baina bada kontraesan bat: elizaz ez zegokion Iruñeko Elizbarrutiari, Baionakoari baizik.

Hizkuntzari berari dagokionez, gertakari bakarra aipatu da euskalkiak, leinuak eta elizbarrutiak lotzeko: edun aditzaren erroa. Horren arabera, -o- dago karistiarren eremuan (dot), -e- barduliarrenean (det), eta -u- baskoienean (dut). Baina arrazoi bakar hori ere ez da zuzena. Karistiarren eremuan -o- ez da inondik inora erabatekoa. Gasteizen egindakoa dirudi Landucciren hiztegia (1562) eta -u- erroa agertzen da: dut, duk, duzu. Eta Gasteiz baino mendebalerago ere, Zigoitia eskualdean, -u- erroa jaso zuen R. Mª. Azkuek, XX. mendearen erdialdean.

Koldo Mitxelenaren ikuspegia (1915-1987)

Mitxelenak 1981ean argitaratutako "Lengua común y dialectos vascos" artikuluan aipu labur bat egin zuen euskalkien jatorriaren gainean. Haren iritzian, Erdi Aroan sortutakoak ziren, erromatarren Inperioa desegin ondorengo garaian. Arrazoi bi aurkeztu zituen uste horren alde: a) Euskalkien arteko batasuna handia da, eta hori ez zen horrela izango baldin eta euskalkiak oso aspaldikoak balira, b) Latinetik hartutako maileguak modu berezian egokitu dira euskarara, baina modu berezi hori berdina da euskalki guztietan, eta hori ere ez zen horrela izango, baldin eta euskalkiak erromatarrak etorri zirenerako egituratuta egon balira. Beste era batera esateko, euskara euskalkietan zatituta egon balitz, latineko maileguak bakoitza modu batera egokituko zen euskalkien arabera. Eta gauzak bestela dira. Euskaraz, esate baterako, aingeru, bake, borondate, gela… esaten dira. Euskaraz baizik ez dira horrela esaten, baina euskalki guztietan esaten dira modu horretan.

Zuzena dirudi Mitxelenaren ikuspegiak eta, gainera, hark aipatu zituen arrazoi biei hirugarren bat gehitu behar zaie: benetan bereziak diren euskalkiak bazterretako biak dira, zuberotarra eta mendebalekoa. Erdiguneko hizkeren arteko aldeak txikiak dira; Lapurdi, Nafarroa Behere, Nafarroa eta Gipuzkoako hizkerak oso antzekoak dira. Jakina, hori ere ez zen horrela izango euskalkiak oso aspaldikoak balira.

Igo

Alderdi batzuetako eta besteetako euskaldunak elkartu direnean, erdarara jo izan dute sarritan, euren arteko hartu-emana erraz eta eroso egin ahal izateko. Hori horrela dela erakusteko, hainbat lekukotasun dauzkagu eskura, eta antzinako denboretatik hasita gainera. Dena dela, euskalkien arteko aldea ez da uste den bezain handia. Arestian esan dudanez, bazterretako euskalkiak dira bereziak: zuberotarra eta mendebalekoa. Berezia zen Erronkari eta Zaraitzu ibar nafarretakoa ere. Horretaz gainera, Euskal Herria bitan banatzen duen muga administratiboak sortzen ditu arazorik larrienak. Azken batean, mugaren alde batean frantsesetik elikatzen dira; gaztelaniatik, bestean.

Ikus dezagun, sailez sail, euskalkien arteko berdintasun eta desberdintasun esanguratsuenak zein diren:

Igo

Arestian esan dut latinetik hartutako hitz ugariak oso modu berezian egokitu direla, ez inguruko hizkuntzetan bezala. Hauexek dira latineko maileguak euskalki guztietara egokitzeko orduan gauzatu diren arau nagusiak:

• 1. Ez dira onartu muta cum liquida kontsonante multzoak, hau da, p, t, k, b, d, g, f + l, r. Bide bi jarraitu dira multzo horiek desegiteko: a) kontsonanteetako bata galdu da (lat. pluma > eusk. luma), b) kontsonante bien artean bokal anaptiktiko bat sartu da (lat. cruce > eusk. gurutze).
• 2. Ez da hitz hasieran dardarkaririk onartu; aurretik a- edo e- bokalak jarri dira. Euskalki guztietan esaten dira errege, Erroma, erromeria, errota, arrazoi(n)…
• 3. Hitz hasierako p-, t-, k- euskaraz b-, d-, g- egin dira: lat. tempora > eusk. denbora, lat. causa > eusk. gauza, lat. cella > eusk. gela.
• 4. Bokal artean lau bilakaera gertatu dira. Alde batetik, -n- galdu da (lat. corona > eusk. koroa). Bestetik, l > r egin da (lat. angelu > eusk. aingeru). Hirugarrenik, -nn- > -n- egin da (lat. annona > eusk. anoa). Eta laugarrenik, -ll- > -l- egin da (lat. castellu > eusk. gaztelu).

Latineko maileguak direla eta, beste gauza bat esan behar da: handik etorritako hitz asko euskalki guztietara zabaldu direla. Hona hemen zenbait adibide: eremu, joko, landare, soka…

Hitz elkartuak ez dira oso antzinakoak eta horiek osatzeko moduak ere berberak dira euskalki guztietan. Hona hemen orokorrak diren arauak:

• 1. Hitz elkartuen lehen osagaiak -di/-gi amaiera daukanean, -t egiten da: ardi + zain > artzain, begi + ile > betile.
• 2. Lehen osagaiak -e, -o, -u amaiera daukanean, -a egiten da: etxe + be > etxabe, baso + jaun > basajaun, katu + kume > katakume.
• 3. Lehen osagaiak -n amaiera daukanean, -r egiten da: egun + aldi > eguraldi.
• 4. Lehen osagaia -ra, -re, -ri amaierakoa denean, -l egiten da: euskara + dun > euskaldun, abere + etxe > abeletxe, afari + du > afaldu.
• 5. Lehen osagaiak -ri, -ru amaiera daukanean, galdu egiten da bokala: iturri + buru > iturburu, buru + muin > burmuin.
• 6. Silaba bitik gorako hitzetan lehen osagaiko -o galdu egiten da: itsaso + bazter > itsasbazter.

Atzizki asko daude euskaran eta horiek ere ezin izan oso aspaldikoak. Gehienak berberak dira euskalki guztietan: -ari (bazkari), -di/-doi (pagadi), -dun (euskaldun), -garren (bigarren), -garri (harrigarri), -gile (langile), -gin (hargin), -ka (lasterka), -keria (zerrikeria), -ki (txerriki), -kide (adiskide), -ko (mutiko), -koi (etxekoi), -koitz (bakoitz), -kor (galkor), -le (ikasle), -men/-pen (nabarmen), -na (hamarna), -oro/-ero (egunero), -pe (aterpe), -tar (zuberotar), -(t)ari/-lari (pilotari), -tasun (maitasun), -te (elurte), -tegi (urtegi), -ti (gezurti), -tila (neskatila), -to (gaizto), -tsu (jakintsu), -tura (haustura), -txo/-tto/-to (neskato), -tza (bizitza), -tzaile (saltzaile), -xe (holaxe), -xka (gorrixka).

Hitanoko alokutiboena ere euskararen barruan gertatutako berrikuntzatzat jotzen da eta, zenbait gauza txiki gorabehera, egitura berbera daukate euskalki guztietan: naiz > nauk/naun, zait > zaidak/zaidan, dut > diat/dinat (mendebalean joat/jonat), nago > nagok/nagon, dakit > zakiat/zakinat…

Alokutibo horiek sortzearekin lotuta, beste gertakari bat ere bada. Antzina pluraleko 2. pertsona zena (zu zara, zuk duzu) singular izatera aldatu da euskalki guztietan, eta plurala adierazteko sortu den berria ere (zuek zarete, zuek duzue) berbera da alde guztietan.

Igo

Elena Barrena historialariak aipatu zuen lehenengoz euskalkien sorguneen auzia, La formación histórica de Guipúzcoa liburuan (1989). Hiru menditan kokatu zituen sorguneak: a) Gorbeian, Arabaren eta Bizkaiaren artean, b) Aralarren, Nafarroaren eta Gipuzkoaren artean, c) Saioan, Nafarroaren, Lapurdiren eta Nafarroa Beherearen artean. Blanca Urgellek ere ukitu zuen gai hori, zeharka bada ere, "Para la historia del sustantivo verbal en vasco" artikuluan (2006). Hiriak aipatu ziren saio horretan: Iruñea, Gasteiz eta Bilbo. Nik ere hirietan ikusten dut euskalkien sorrera. Bost sorgune aurkeztuko ditut:

• 1. Iruñea
• 2. Gasteiz
• 3. Bizkaiko erdigunea
• 4. Ekialdea
• 5. Beterri

Ikus ditzagun banan-banan:

IRUÑEA

Euskal Herriko hiri nagusia izan da; apezpikuaren egoitza zegoen bertan VI. menderako. Litekeena da handik zabaldu izana antzina Euskal Herri osoan hedatu ziren berrikuntzak; esate baterako, latinetik hartutako hitz ugariak: aingeru, bake, borondate, gauza, gela, eliza, errege, lege, luma, kipula/tipula... .

Beste berrikuntza batzuk oraintsuagokoak dira; ez dira zabaldu Euskal Herri osora. Gehienbat, mendebala (Bizkaia, Araba, Deba ibarra) eta ekialdea (Zuberoa, Erronkari, Zaraitzu) geratu dira eremutik kanpora. Hauexek dira:

• 1. -a batekin amaitzen diren hitzei artikulua gehitzean, -a + a > -a egitea. Esate baterako, alaba + a > alaba. Zuberoan eta Erronkarin -a + a > -á gertatu da (alhabá/alabá), Zaraitzun -ara (alabara) eta mendebalean -ea (alabea).
  
• 2. NOR saileko adizkien pluraleko 2. pertsonen morfema -te izatea: zarete, zineten, zabiltzate, zaudete… Gutxi gorabehera, aurreko berrikuntzaren eremu bera dauka: Zuberoa, Erronkari, Zaraitzu, Sakana eta mendebala geratu dira esparrutik kanpora. Alderdi horietan -(i)e da morfema: zarie 'zarete', ziñen/ziñien 'zineten'…
  
• 3. Aditz izenak osatzeko -tzen morfema indartzea: ibiltzen, jartzen. Bazterretan -ten dago: ibilten/ebilten, jarten.

GASTEIZ

Arabako lautada izan daiteke mendebaleko euskalkiaren ardatza. Gainera, XI. mendeaz gero behinik behin, Gasteiz hirigune handia zen; mende horretan antolatu zen apezpikutegia Armentian. Alderdi hartan sortutako berrikuntzak eremu zabalean hedatu zirela ematen du: Bizkaira, Gipuzkoako Goierri, Urola eta Deba ibarretara, Nafarroako Burunda, Ameskoa eta Lana eskualdeetara, Burgosko eta Errioxako zenbait eskualdetara. Hauexek dirudite handik zabaldutako joerak:

• 1. -a batekin amaitzen diren hitzei artikulua gehitzean, -a + a > -ea egitea: luma + a > lumea.
• 2. j bokalerdiak z eta tz busti eta x/tx bihurtzea: haize > axe, haitz > atx.
• 3. Soziatiboko -gaz morfema: lagunagaz 'lagunarekin'.
• 4. Hurbiltze adlatiboko -rutz morfema: barrurutz 'barru aldera'.
• 5. Mugimenduzko aditzen osagarri diren aditz izenak inesiboan (ZERTAN) erabiltzea; ez adlatiboan (ZERTARA): laguna ikusten noa vs laguna ikustera noa.
• 6. -rik morfema erabiltzea etxerik etxe, kalerik kale gisako esapideetan.
• 7. 'edo + izenordain galdetzailea' egiturako izenordainen sail osoa garatzea: edonor 'nornahi', edonon 'nonahi', edonora 'noranahi', edonondik 'nonahitik'…
• 8. -to atzizkia: ederto 'ederki', polito 'poliki'…
• 9. Adberbioetako -la atzizkiari -n gehitzeko joera: nolan, honelan, halan…
• 10. egin erroa nagusitu eta *ezan baztertzea: jan egizu 'jan ezazu'.
• 11. NOR-NORI-NORK saileko eutsi erroa: deust 'dit'.
• 12. NOR-NORI saileko adizkietako j-: jako 'zaio', jatort 'datorkit'.
• 13. -z aditz pluralgilea indartzea: jakuz 'zaizkigu'.
• 14. Gaztelaniatik hartutako aditzetan -ado > -adu eta -ido > -idu egitea: konfiadu 'konfiatu', atrebidu 'atrebitu'.
• 15. Aditz izenak osatzeko zenbait morfema: a) -etan (suplikaetan 'suplikatzen'), b) -ketan (bidalketan 'bidaltzen'), c) -zaiten/-zaen (eltzaiten/eltzaen 'heltzen').
• 16. Kausa eta helburuzko perpausetako -tearren: zu ikusterren etorri da 'zu ikusteagatik etorri da'.

BIZKAIKO ERDIGUNEA

Mendebaleko euskalkiaren ardatza Araba izan bazen ere, behin XV-XVI. mendeetarako Bizkaia ez zegoen hara begira; bertan sortzen ziren berrikuntzak. Badirudi Bizkaiko erdialdea izan zela berrikuntzen gunea; Durango-Zornotza-Gernika-Bermeo ardatza. Bilboren handitasuna berandukoa da, XIV. mendeaz gerokoa, eta euskalkia egituratuta zegoen orduko. Hauexek dirudite Bizkaiko berrikuntzarik esanguratsuenak:

• 1. i sudurkariaren ondoren -n- kontsonantea garatzea. Gehienbat *io aditzean eta -(z)io amaieran ikusten da hori. Alde batetik, diño 'dio', diñozu 'diozu' tankerako adizkiak daude eta, bestetik, konfirmaziño 'konfirmazio', konsagraziño 'kontsakrazio' bezalako hitzak.
• 2. -txu atzizki txikigarria: axetxu 'haizetxo'.
• 3. Aditz izenetan -tuten indartzea: aginduten 'agintzen', elduten 'heltzen'.
• 4. Erakuslea izenaren aurrean kokatzea: onek gauzok 'gauza hauek'.

Beste berrikuntza batzuek oraintsuagokoak dirudite, beharbada XIX. mendearen hasieraz gerokoak:

• 1. -au- > -eu- egiteko joera: aurre > eurre, gaur > geur. Bestalde, eduki-ren adizkietan -e- gertatu da: daukat > dekot, dauka > deko.
• 2. i + z > ix bustidura: izan > ixen, izar > ixer, gizon > gixon, dakizu > dakixu…
• 3. Izenordain galdetzailea + edo + izenordain galdetzailea' izenordainen sail osoa: nor edo nor (> nonor) 'norbait', nor edo nogaz (> nonogaz) 'norbaitekin', non edo non (> nonon) 'nonbait', nora edo nora (> nonora) 'norabait'…

EKIALDEA

Ekialdea oso berrikuntza gune indartsua izan da. Ez dago argi zein ote den sorgunea. Ez da baztertu behar Bearnon edo Huescan izatea. Hauexek dira alderdi horretako gertakaririk esanguratsuenak:

• 1. /u + a, e/ > i egitea: eskia 'eskua', diela 'duela'.
• 2. NOR saileko adizkietan -ai- > -i- egitea eta NOR-NORK sailekoetan, berriz, -au- > -u-. Alde batetik, niz 'naiz', gitu 'gaitu', gitzake 'gaitzake', eta, bestetik, nuk 'nauk', nuzu 'nauzu'.
• 3. Datibo pluraleko -er morfema: laguner 'lagunei'.
• 4. Soziatiboko -kila(n): lagunekilan 'lagunekin'.
• 5. Zuketa eta xuketa alokutiboak: mintzatu behar dizit/dixit 'mintzatu behar dut'.
• 6. -a galdera atzizkia: jin dea? 'etorri da?'.

Beste hauek eremu txikiagokoak dira. Zuberoan eta haren ondoko eskualdeetan gauzatzen dira. Ziurrenera, Zuberoa da hauen sorlekua:

• 1. -a batekin amaitzen diren hitzei artikulua gehitzean -a + a > -á egitea: lüma + a > lümá.
• 2. u - i > u - u > ü - ü eta i - u > u - u > ü - ü asimilazioak erabat egitea: bürdüña 'burdina', ülhün 'ilun'.
• 3. -au- > -ai- egitea: gai 'gau', gaiza 'gauza'.
• 4. Adlatiboan artikulua erabiltzea: mendialat 'mendira'.
• 5. -ñí atzizki txikigarria: amiñí 'apurra'.

BETERRI

Iruñea itsasbazterrarekin lotzen zuen bide aldamenetan sortu ziren Gipuzkoako zenbait hirigune: Tolosa, Andoain, Hernani eta Donostia. Badirudi ardatz horretatik zabaldu direla zenbait berrikuntza. Hauexek esanguratsuenak:

• 1. edun-en orainaldiko adizkietako -e- erroa: det 'dut'.
• 2. izan-en orainaldiko adizkietako -e- erroa: gera 'gara'.
• 3. joan-en adizki bereziak: nijoa 'noa', dijoa 'doa'.
• 4. NOR-NORK saileko hitanoko adizkietako -zki- pluralgilea: dizkiat/dizkinat 'ditiat/ditinat'.

Igo

XVI. menderako, izkribuzko lekukotasunak agertzen direnerako, bazeuden euskalkiak, baina euskalkiez gainera, beste zatiketa batzuk ere ikusten dira euskararen barruan. Horietatik bi dira esanguratsuak. Alde batetik, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa Nafarroatik eta Ipar Euskal Herritik bereizita agertzen dira. Bestetik, berriz, Ipar Euskal Herria Hego Euskal Herritik aldenduta azaltzen da. Beste era batera esateko, hiru eremu ageri dira: a) Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa, b) Nafarroa, c) Ipar Euskal Herria. Jakina, eremu horien mugak ez datoz administrazioak ezarri dituenekin guztiz bat. Nafarroako iparraldeko ibarrak Ipar Euskal Herriari lotuta agertzen dira askotan; Nafarroako mendebalekoak Gipuzkoari edo Arabari. Lapurdiko hego-mendebalean ere ezagun da Gipuzkoaren gertutasuna.

Ez daukagu helduleku ziurrik banaketa hirukoitz hori azaltzeko, baina baliteke Nafarroako Erresumaren haustura egotea horren azpian. Uste hori zuzena izatera, Euskal Herriaren zatiketa politikoak euskalkien arteko aldeak sakontzen eta zabaltzen ere eduki zezakeen eragina; hizkuntzak, behinik behin, argi erakusten du zatiketa hirukoitz hori. Ikus ditzagun banan-banan.

Mendebala eta Erdialdea vs Ipar Euskal Herria eta euskara nafarra

Zazpi ezaugarri esanguratsu aurkeztuko ditut multzo honetan:

• 1. Mendebalean eta erdialdean -st- kontsonante multzoa dago hitz jakin batzuetan; -rtz-, berriz, ekialde gehienean. Alde batean beste, bost, este, ostegun, ostiral esaten da eta, bestean, bertze, bortz, hertze, ortzegun, ortziral. Esan dezadan, -st- esan dela Zuberoan eta haren inguruetan, ekialdeko ertzean.
• 2. Mendebalean eta erdialdean -gan erabiltzen da bizidunen inesiboan eta baitan ekialdean: lagunarengan / lagunaren baitan.
• 3. izan aditzaren singularreko 3. pertsonan -a- dago mendebalean eta erdialdean; -e- ekialdean. Beraz, dan, dala, dalako, zan, zala, zalako, alderdi batean, eta den, dela, delakotz, zen, zela, zelakotz, bestean.
• 4. Geroaldiko morfema -go da mendebalean eta erdialdean; -en ekialdean: egingo/eginen.
• 5. Mendebalean eta erdialdean absolutiboa (NOR) erabiltzen da, gehienbat, aditz izenen osagarrian; genitiboa (NOREN) ekialdean: laguna ikustera joan / lagunaren ikustera joan.
• 6. Mendebalean eta erdialdean inesiboan (ZERTAN) jarri ohi dira, gehienbat, zenbait aditzen osagarri jokatugabeak; adlatiboan (ZERTARA) ekialdean. Hona hemen Etxepareren lekukotasuna, 1545ean:
  • assayatu bere lengoage propriaren favoretan heuscaraz cerbait obra eguitera (hitzaurrea: 9-10)
  • finian ere eztic uzten harc galcera beria (II: 72)
  • neure penen erraytera are eniz ausarcen (V: 12)
  Beraz, asaiatu egitera, utzi galtzera, ausartu erraitera idatzi zituen Etxeparek, ekialdeko legera. Mendebalean eta erdialdean saiatu egiten, utzi galtzen, ausartu esaten dira ordezkoak.
• 7. Mendebalean eta erdialdean -ela erabiltzen da denbora eta moduzko perpausetan; ekialdean -elarik dago. Joanes Leizarraga lapurtarrak, esate baterako, honako hauek idatzi zituen 1571n:
  • ni çure eçagun gabea beçala naicelaric (…)
  • orain çure moienez reedificatzen delaric (…)

Ipar Euskal Herria vs Hego Euskal Herria

Sei ezaugarri erakutsiko ditut multzo honetan.

• 1. Hasperena galduta zegoen Hego Euskal Herrian XVI. menderako. Ziurrenera, Nafarroako iparraldeko hizkera batzuk ziren salbuespena; Luzaidekoa bezalakoak.
• 2. Kontsonante sudurkari aurrean o > u egiteko joera dago Ipar Euskal Herrian. Etxepareren izkribuan, esate baterako, huin 'oin', hun 'on', unsa 'ongi, ondo', undar 'hondar' eta hunek 'honek' saileko erakusleak (hunen, huneki, hunat) agertzen dira.
• 3. Erdarako maileguak egokitzeko orduan desberdin jokatzen da mugaren alde bakoitzean. Ipar Euskal Herrian amaierako -e galdu duten hitzetan -a jartzen da. Etxeparek, esate baterako, adbokata, demandanta, desonesta, elementa, pazienza erabili zituen. Hego Euskal Herrian abogadu, demandante, desonesto, elemento, pazienzia dira horien ordainak.
• 4. Adlatiboan -rat aldaera dago Ipar Euskal Herrian; -ra Hegoaldean. Etxeparek, esate baterako, hunat, horrat, harat, norat, aitzinerat idatzi zituen.
• 5. Bereziak dira Ipar Euskal Herriko izenordain indartzaileak: nihaur, ihaurk/ihaurorrek, guhaur, zuhaurk/zuhaurorrek baliatu zituen Etxeparek.
• 6. Perpaus erlatiboak partizipio hutsaren bidez eraikitzen dira Ipar Euskal Herrian. Hona Etxepareren adibidea (I: 436):
  • eguin oroz recebitu neure merexituya

  Hego Euskal Herrian egin ditudan / egindako / eginiko / eginikako dira ordezkoak.

Igo

BARRENA, Elena

- 1989. La formación histórica de Guipúzcoa. Donostia: Cuadernos Universitarios. Sección Historia, 5. E.U.T.G.- Mundaiz.

CARO BAROJA , Julio

- 1943. Los pueblos del norte de la Península Ibérica. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas.

- 1945. Materiales para una historia de la lengua vasca en su relación con la latina. Salamanca: Universidad de Salamanca.

ETXEPARE, Bernart

- 1545. Linguae Vasconum Primitiae. [P. Altuna, arg.] Bilbo: Mensajero, 1980.

HUALDE, Jose Ignacio

- 1997. Euskararen azentuak. ASJU-ren gehigarriak-42. Donostia eta Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea

LARRAMENDI, Manuel

- 1745. Diccionario trilingüe del castellano, bascuence y latí́n (2 ale). Donostia: Bartolomé Riesgo Montero.

LEIZARRAGA, Joanes

- 1571. Jesus Christ gure Jaunaren Testamendu Berria. Arroxela: Pierre Hautin. Faksimilea: Donostia, Hordago, 1979.

MITXELENA, Koldo

- 1981. "Lengua común y dialectos vascos". Anuario del Seminario de Filologí́a Vasca "Julio de Urquijo", 15: 289-313. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

OIHENART, Arnaut

- 1656. Notitia utriusque Vasconiae tum Ibericae tum aquitanicae. 2. arg., osatua. Berrargitaratua [J. Gorosterratzu, itzul.] Revista Internacional de Estudios Vascos, 17-19 (1926-1928). Faksimilea Gasteiz: Eusko Legebiltzarra, 1992.

URGELL, Blanca

- 2006. "Para la historia del sustantivo verbal en vasco". Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 40/1-2: 921-948. Donostia eta Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal Herriko Unibertsitatea.

ZUAZO, Koldo

- 2010. El euskera y sus dialectos. Irun: Alberdania.

- 2014. Euskalkiak. Donostia: Elkar.

Igo